آثار پژوهشی حوزۀ شعر انقلاب اسلامی اندیشه‌نامه پایداری

ادبیات انقلاب اسلامی بخش مهمی از بدنۀ ادبیات ایران است و سهم گسترده‌ای از ادبیات پایداری را به خود اختصاص داده است. ادبیات انقلاب اسلامی متشکل از مجموعه آثاری است که با زبان و بیانی هنرمندانه، مستقیم یا غیرمستقیم، به باورها، هنجارها، ارزش‌ها، نگرش‌ها، شخصیت‌ها و رخدادهای انقلاب اسلامی در بازۀ زمانی شکل‌گیری انقلاب از سال 1342 تاکنون و به‌ویژه از زمان اوج‌گیری انقلاب اسلامی در سال 1357 پرداخته‌اند. در این تلقی و تعریف، بحث زمان و دوره و نیز محتوا و نگرش موردنظر است. این گستره، همۀ آثار منظوم و منثور متناظر با گفتمان انقلاب را دربر می‌گیرد. هرچند آثار پژوهشی مرتبط با موضوع دفاع مقدس ذیل ادبیات انقلاب اسلامی قرار می‌گیرد، اما در این جستار کوشش شده آثار پژوهشی که اختصاصاً در عنوان یا موضوع به ادبیات انقلاب (پیدایش ادبیات انقلاب اسلامی و تداوم آن در سال‌های پس از جنگ) و به‌طور خاص شعر انقلاب اسلامی اختصاص دارند، معرفی و بررسی شوند. اگرچه پژوهش‌های علمی در این حوزه در قالب‌های دیگری چون پایان‌نامه و مقاله نیز فراوان‌اند و بی‌تردید مقالات و مطالب مندرج در نشریه‌ها و مجلاتی چون فصلنامه شعر حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، فصلنامه سیمرغ، نشریه ادبیات پایداری و نامه پایداری دانشگاه شهید باهنر کرمان، ماهنامه تخصصی اقلیم نقد و ... نقش مهمی در شناساندن شعر انقلاب اسلامی و دفاع مقدس داشته‌اند. اما در این مجال، کتاب به‌عنوان مرجع و آبشخور اصلی پژوهش‌ها مدنظر قرار گرفته است.

در شکلی از دسته‌بندی، می‌توان مجموعه آثار پژوهشی در حوزۀ شعر انقلاب را از حیث موضوع تنظیم و تقسیم‌بندی کرد؛ مثلاً نخست آثاری را که به‌شکل تذکره تنظیم شده‌اند یا به احوال و آثار یک یا چند شاعر مشخص پرداخته‌اند، در یک دسته قرار داد و طیفی از آثار که به بررسی سیر تطور و تحول یا جریان‌شناسی شعر پرداخته‌اند، در دستۀ دیگری گنجاند. به‌همین‌ترتیب، شکل و ساختار شکل‌گیری اثر نیز می‌تواند مبنای تقسیم‌بندی قرار گیرد؛ برای مثال، آثاری که در قالب گفت‌وگو به بررسی زوایای موضوع پرداخته‌اند یا آثاری که متشکل از مجموعه‌ مقالات ارائه‌شده در سمینارها، کنگره‌ها و ... هستند در دسته‌بندی‌های جداگانه‌ای قرار گیرند. اما آنچه اینک در این بررسی مدنظر قرار گرفته، زمان انتشار اثر است تا سیر تاریخی آثار مشخص شود و نمایی از راه رفته در منظومه زمانی و تاریخی فرا روی قرار گیرد. در این مجال کتب پژوهشی پس از سال 1357 تا پایان 1399 استخراج و به‌صورت توصیفی معرفی شده‌اند. پژوهش‌ها در مسیر زمانی خود ازنظر کیفی و کمّـی فرازوفرودهای مختلفی داشته‌اند. حسن بررسی آثار برمبنای تاریخ انتشار اثر این است که سیری از کم‌وکیف آثار را از ابتدا تاکنون بر ما آشکار می‌سازد و امکان سنجش وضعیت موجود، شناخت پژوهشگران حوزۀ ادبیات انقلاب اسلامی، جریان‌های نقد و نظر در این حوزه و کاستی‌ها و خلأهای پژوهشی را فراهم می‌سازد. همچنین مشخص می‌سازد که این راه رفته و پژوهش‌های انجام‌شده تا چه میزان پاسخ‌گوی نیاز پژوهشگران این عرصه است و آیا می‌تواند در پژوهش‌ها و مطالعات مورد استناد و ارجاع قرار گیرد و مولد طرح‌های پژوهشی آتی باشد؟ به‌عبارتی این نگاه تاریخی، نگاهی درس‌آموز و راهبردی در شناسایی اطلاعات موجود است.

با گذشت یک دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، پژوهشگران و صاحبان اندیشه و قلم بر آن شدند تا اندک‌اندک به بررسی وضعیت ادبیات در روزگار خود بپردازند و به پژوهش و تولید آثاری روی آوردند که کم‌وکیف وضعیت ادبیات کشور را در روزگارشان بنمایاند و یا در راه شناساندن شاعران و نویسندگان برجستۀ عصر انقلاب قدمی بردارند. هرچند کتاب‌های تذکره از نوع پژوهش‌های دسته اول نیستند، اما شاید کتاب تذکره شعرای معاصر دهۀ اول انقلاب اسلامی (ج1) را بتوان به‌عنوان نخستین پژوهش پس از ظهور انقلاب اسلامی برشمرد که دربرگیرندۀ مجملی از شرح حال و منتخبی از اشعار چهل تن از شاعران معاصر است. این اثر به کوشش مصطفی اولیائی، توسط واحد انتشارات بخش فرهنگی جهاد دانشگاهی اراک در سال 1369 و در 296 صفحه به چاپ رسید که تذکره‌ای در مورد شعرای انقلاب اسلامی است. بیش از صد صفحۀ ابتدایی کتاب به موضوعاتی چون: سبک‌شناسی، نقد ادبی، معانی و بیان، بدیع، عروض و قافیه پرداخته و در ضمیمه‌ پایانی، معروف‌ترین تذکره‌های قرن ششم تا زمان انتشار اثر معرفی شده‌اند.

کتاب‌های منتشر شده در دهۀ 70

در بدو ورود به دهۀ 70 نخستین بارقه‌های پژوهش دربارۀ ادبیات انقلاب اسلامی با برگزاری نخستین سمینار ادبیات انقلاب اسلامی (سوم تا پنجم دی‌ماه 1370) در دانشگاه تهران شکل می‌گیرد. در این دهه هرچه پیش‌تر می‌رویم، تعداد آثار پژوهشی افزایش می‌یابد و موضوع ادبیات انقلاب اسلامی بیشتر کاویده می‌شود. شروع کنگره‌ها، سمینارها و همایش‌ها با موضوع ادبیات انقلاب اسلامی و نیز نگاه‌های حمایتی در مواجهه با این موضوع، در افزایش نشر و تولید آثار ادبی در حوزه‌های شعر و نثر و به تبع آن آثار پژوهشی مؤثر بوده است. در سال 1370 کتاب خلاصه مقاله‌های سمینار بررسی ادبیات انقلاب اسلامی به چاپ می‌رسد که مشتمل‌بر 46 خلاصه مقاله است. خلاصه مقالات مندرج در این مجموعه به‌ترتیب نام نویسندگان تنظیم و به قلم خود آنها نگاشته شده است. بعدها در سال 1373 مقالات منتخب این سمینار در مجموعۀ دیگری با عنوان مجموعه مقاله‌های سمینار بررسی ادبیات انقلاب اسلامی به چاپ رسید. مروری بر عناوین مقالات و نویسندگان آنها نشان می‌دهد که برگزاری این سمینار زمینه‌ساز نگارش کتاب برای نویسندگان آنها شده است. مقالاتی چون «نگاهی به شعر انقلاب نور» به قلم منوچهر اکبری و «آوازهای نسل سرخ» به قلم عبدالجبار کاکایی از این دست پژوهش‌های برآمده از متن آن سمینار محسوب می‌شوند که بعدها در هیئت کتابی مستقل با همین عنوان به چاپ رسیده‌اند.

کتاب دیگر، نقد و تحلیل ادبیات انقلاب اسلامی است که پایان‌نامۀ منوچهر اکبری است و از زمره نخستین آثار پژوهشی است که اختصاصاً به موضوع ادبیات انقلاب پرداخته است و جلد اول آن، بخش اول ادبیات انقلاب یعنی شعر را مورد بررسی قرار داده است. مقدمۀ 23 صفحه‌ای این کتاب به جهت بررسی خصایص و ویژگی‌های شعر انقلاب حائز اهمیت است. منوچهر اکبری در سه دفتر این کتاب به اشعاری می‌پردازد که محور موضوعی آنها تصویر امام خمینی در آینه شعر انقلاب اسلامی است.

از دیگر آثار این دهه، کتاب آوازه‍ای‌ ن‍س‍ل‌ س‍رخ‌ِ عبدالجبار کاکایی است که نویسنده در پنج گفتار به نقد و بررسی شاعران و اشعار سروده‌شده در ده سال اول انقلاب از ۱۳۵۷ ت‍ا ۱۳۶۷ می‌پردازد و هر گفتار، به آثار سرآمدان شعر در دو سال اختصاص دارد. اثر دیگر، حرفی از جنس زمان به قلم سید اکبر میرجعفری، تأملی در شعر انقلاب اسلامی است. مطالب این کتاب براساس قـالــب‌هــای شـعر فـارسـی تنظیم شده‌اند. در هر بخش پس از معرفی قالب شعری، سیر تحول و ویژگی‌های آن در عصر انقلاب اسلامی بیان شده، سپس تحلیلی دربارۀ شعر انقلاب و ویژگی‌ها و شاخص‌های مهم آن در قلمرو آن قالب شعری نیز صورت گرفته است.

کتاب‌های منتشرشده در دهۀ 80

در دهۀ 80، پژوهش در حوزۀ شعر انقلاب پررونق‌تر از گذشته پیگیری می‌شود به‌گونه‌ای‌که تقریباً هر سال شاهد انتشار یک یا چند اثر پژوهشی هستیم. تردیدی نیست که فعالیت‌های پژوهشی آغازشده در دهۀ 70 ازیک‌سو و دادوستد دوسویۀ ادبیات و شرایط اجتماعی و سیاسی، زمینه‌ساز رشد بیش از دو یا نزدیک به سه برابری آثار پژوهشی شود. در سال 1381، اثری با عنوان ادبیات معاصر ایران: شعر اثر محمدرضا روزبه به چاپ رسید. مباحث کتاب به بررسی شعر معاصر، جریان‌های شعری و معرفی چند تن از شاعران معاصر و نمونه‌های متعددی از شعر معاصر اختصاص یافته است. نویسنده در فصل هفتم به موضوع شعر پس از انقلاب پرداخته و بررسی عمده‌ترین مضامین شعر پس از انقلاب و ویژگی‌های سبکی آن، قالب‌های رایج در شعر پس از انقلاب و نقد و نظریه‌های ادبی در سال‌های پس از انقلاب، موضوعات اصلی این فصل هستند. در ادامه‌ مطالب کتاب، نگاهی اجمالی به شعر زن در دوران معاصر، شعر کودک و نوجوان در دوران معاصر و تحلیل و تفسیر چند شعر از معاصران آمده است. 

در سال 1382، کتابی با عنوان شعر و شرر: تحلیل شعر انقلاب در ادبیات عرب به کوشش نجمه رجایی با هدف روشن ساختن مفاهیم و مصادیق شعر انقلابی در میان اعراب و تحلیل آنها به چاپ می‌رسد.

در سال 1384، شاهد انتشار سه اثر در این حوزه هستیم: نخست کتاب از حماسه و عشق از روزبه فروتن‌پی که عمده مطالب آن بررسی موضوعاتی چون مفاهیم عاشورایی در شعر دفاع مقدس و غزل حماسی در اشعار دفاع مقدس است؛ اما بخشی از کتاب به بررسی تطبیقی و تفاوت‌های غزل حماسی شعر انقلاب با دیگر غزل‌های حماسی شعر فارسی اختصاص یافته است. در همین سال، اثری در شرح زندگی سپیده کاشانی بانوی شعر معاصر انقلاب اسلامی همراه با گزیده‌ آثار وی در قبل و بعد از انقلاب با عنوان بانوی پروانه‌ها منتشر می‌شود. در بخش سوم این کتاب گفت‌وگویی با برخی شخصیت‌های ادبی معاصر نظیر مشفق ‌کاشانی، حمید سبزواری، جواد محدثی و جواد جهان‌آرایی نیز صورت گرفته است. اثر سوم، کتاب جریان‌های شعری معاصر فارسی: از کودتا 1332 تا انقلاب 1357 است که موضوع آن، به تعبیر مؤلف، جریان‌بندی یا جریان‌شناسی شعر معاصر در فاصله دوران بیست‌وپنج سالۀ کودتای 1332 تا انقلاب اسلامی 1357 است. در این کتاب نخست پیشینه، تقسیم‌بندی یا جریان‌بندی شعر و شاعران معاصر و کاستی‌ها و نارسایی‌های جریان‌بندی‌های پیشین مطرح می‌شود و سپس نویسنده جریان‌بندی جدیدی را ارائه می‌دهد و ویژگی‌ها و مزایای آن را بیان می‌کند. در این تقسیم‌بندی، شش جریان‌ شعری شناسایی و شاعران مطرح آن جریان معرفی و ویژگی‌های شعر آنها بررسی می‌شود.

در بررسی آثار به‌نظر می‌رسد که در سال 1385 پژوهشی در حوزۀ شعر انقلاب صورت نگرفته اما در سال 1386 کتاب پرسه در سایه خورشید: تأملاتی در مقوله‌های ادب معاصر به مخاطبان عرضه می‌شود. در این اثر، مجموعه‌ای از مقالات محمدرضا سنگری جهت شناختن و شناساندن ادبیات انقلاب اسلامی و ادبیات امروز به چاپ رسیده است.

در سال 1387 با تولید چهار اثر مواجه هستیم: جریان‌شناسی شعر انقلاب اسلامی، فرهنگ شعار انقلاب اسلامی: از آغاز تا ابتدای دفاع مقدس، بر دامن سکوت: سخنی پیرامون پیکار سروده‌های مینوی فاصله سال‌های 1359- 1367، و چشم انداز ادبیات انقلاب اسلامی.

جریان‌شناسی شعر انقلاب اسلامی اثری است که نویسندۀ‌ آن سعی کرده با جست‌وجوی دوسویه در مضامین و نیز قالب‌های شعری خصوصاً غزل سه دهه‌ پس از انقلاب اسلامی، تصویری جامع از شعر انقلاب اسلامی ارائه دهد. تمرکز اصلی مؤلف بر بررسی محتوای غزل انقلاب است، اما در بخش‌ پایانی به دیگر قالب‌های شعر انقلاب ازجمله: شعر نو، مثنوی، چارپاره، دوبیتی و رباعی و قصیده نیز پرداخته است.

کتاب فرهنگ شعار انقلاب اسلامی: از آغاز تا ابتدای دفاع مقدس، همان‌طور که از نام آن پیداست، به جمع‌آوری شعارهای دوران انقلاب پرداخته است. در این اثر شعارهای زمان انقلاب، موضوع‌بندی و به‌اختصار تحلیل و بررسی شده‌اند.

اثر دیگر، کتاب بر دامن سکوت است که مؤلف آن در چند فصل جداگانه به معیارهای ادبیات انقلاب اسلامی، ویژگی‌های شعر انقلاب اسلامی و غزل در قلمرو شعر انقلاب اسلامی و جریان‌های عمدۀ غزل پس از انقلاب، تعریف غزل سیاسی-اجتماعی، تأثیر مسائل سیاسی اجتماعی در شعر انقلاب، سیر غزل دفاع مقدس از شهریور 1359 تا تیر 1367، می‌پردازد و بعد از پرداختن مفصل به این موضوعات به بررسی اشعار شاعران غزل‌سرای مطرح و تأثیرگذار انقلاب همت می‌گمارد.

اثر مهم دیگر در همین سال، چشم‌انداز ادبیات انقلاب اسلامی است که به کوشش حسین بیات و محسن حسینی تهیه و تنظیم شده است. این کتاب در دو فصل اصلی به موضوعات شعر انقلاب و ادبیات داستانی انقلاب اسلامی می‌پردازد. مطالب مندرج در این اثر، حاصل گفت‌وگو با سی تن از شاعران، نویسندگان و منتقدان عرصۀ ادبیات معاصر و ادبیات انقلاب اسلامی است. در فصل سوم کتاب، مباحث مطرح‌شده در مصاحبه‌ها، جمع‌بندی و نتیجه‌گیری شده و در پایان نیز مهم‌ترین آثار و منابع مربوط به ادبیات انقلاب اسلامی، در قالب گزیده کتاب‌شناسی ادبیات انقلاب اسلامی در سه بخش آثار انتقادی، آثار داستانی و مجموعه‌های شعری ارائه شده است.

در سال 1388، دو اثر پژوهشی منتشر می‌شود که عبارت‌اند از: شعر آئینی و تأثیر انقلاب اسلامی بر آن و از نیمه خالی تا تعالی حضور: بررسی موقعیت زن در شعر پس از انقلاب. مقدمۀ‌ کتاب اول به قلم علی معلم دامغانی است و محمدرضا سنگری درآمدی بر آن نگاشته است. بررسی سابقۀ شعر آئینی فارسی، انقلاب اسلامی و شعر آئینی، شعر نبوی، علوی و فاطمی پس از انقلاب اسلامی، عاشورا و شعر انقلاب اسلامی، شعر رضوی و مهدوی پس از انقلاب اسلامی از عناوین مطالب این اثرند.

کتاب از نیمه خالی تا تعالی حضور به بررسی جایگاه و موقعیت زن ایرانی در شعر پس از انقلاب در دهه‌های 60 و 70 می‌پردازد و كار شاعرانی همچون سیمین بهبهانی، فاطمه راكعی، خاطره حجازی، احمد شاملو و سیدعلی موسوی‌ گرمارودی را بررسی می‌کند.

در سال 1389، کتاب شناخت ادبیات انقلاب اسلامی به کوشش غلامرضا کافی با هدف آشنایی دانشجویان رشتۀ زبان و ادبیات فارسی با سرفصل‌ها و کلیات ادبیات انقلاب اسلامی تألیف شده است. این اثر وضعیت شعر در دهه‌های پیش از انقلاب اسلامی، جایگاه شعر، نثر و نقد در ادبیات انقلاب اسلامی بررسی شده است. در دو دفتر پایانی کتاب، برخی پژوهش‌های ادبی انقلاب اسلامی و همچنین ناموران ادبیات انقلاب اسلامی در سه بخش شاعران، داستان‌نویسان و پژوهشگران و ناقدان این عرصه معرفی شده‌اند.

در همین سال، کتاب سرو روان: از شعر انقلاب تا انقلاب شعر به قلم سعید خومحمدی خیرآبادی در مشهد و اثر دیگری با عنوان با شاعران انقلاب اسلامی به کوشش عبدالجبار کاکایی به چاپ رسید. این کتاب جُنگ‌وارۀ‌ شماری از شاعران سرشناس، در سی‌ودو سال پس از انقلاب اسلامی است. سی‌وهفت شاعر در این کتاب معرفی شده‌اند و یک یا چند نمونه شعر آنها نیز آمده است.

اثر پژوهشی دیگر ادبیات فارسی، انقلاب اسلامی و هویت ایرانی حسینعلی قبادی است که در صدد است تا مدخلی برای ورود به مباحث و مسائل بنیادی‌تر پیرامون ادبیات انقلاب اسلامی باشد. «همزادی جلال و جمال در ادبیات انقلاب اسلامی»، «امام خمینی دالّ برتر در شکل‌گیری شعر انقلاب اسلامی»، «بررسی چند تحول عمدۀ‌ شعر فارسی»، «تأثیر امام خمینی در غنای شعر معاصر»، «تأثیر دکتر شریعتی در غنای شعر معاصر فارسی»، «تحلیل پیوندهای موسیقی و مضمون در شعر جنگ»، «جلوه‌های ارزش‌آفرینی شهدای دانشجو در شعر دفاع مقدس» ازجمله مباحث مطرح‌شده در این کتاب است.

نادر فخرآور ازجمله پژوهشگرانی است که در سال 1389 اثری با عنوان شور غزل تألیف کرده که در آن به بررسی کلی کارنامۀ غزل شیراز از سال 1358 تا 1387 خورشیدی پرداخته و در آن 4500 غزل از شاعران شیراز را در معرض ارزیابی و بررسی قرار داده است. در این تحقیق بسیاری از شاعران غزل‌سرای شیراز معرفی و آثارشان نقد و تحلیل شده است. مجموع آثار ذکرشده در جدول ۲ آمده است.

کتاب‌های منتشرشده در دهۀ 90

در این دوره آثار پژوهشی از لحاظ کمّی و کیفی رشد چشمگیری داشته است. آثار منتشرشده از لحاظ شکل و ساختار و موضوع متنوع‌ترند و توجه به ارزش‌ها و مباحث نظری و توفیق نویسندگان در بررسی این موضوع بیش از پیش بوده است.

در سال 1390، سه اثر پژوهشی به چاپ رسیده است که دو مورد آن را یک نویسنده تألیف کرده است. مجموعۀ از آب تا آفتاب: تأملاتی در حوزۀ شعر انقلاب، دفاع مقدس و ادب آئینی که دربرگیرندۀ‌ 18 مقاله و یادداشت است. این کتاب حاصل تأملات رضا اسماعیلی در موضوعات ادبیات و شعر آئینی،‌ ویژگی‌ها و مؤلفه‌‌های این نوع ادبی و شاخص‌های برتر آن، شعر عاشورایی، شعر انقلاب و دفاع مقدس و برخی از شاعران حوزۀ‌ شعرانقلاب است. در این مقالات گاه معرفی و ویژگی‌های این دو نوع شعر و گاه نقد و بررسی این شعرها مدنظر بوده است. بخش پایانی کتاب 5 مقاله است که به موضوع اشعار و آثار شاعر بیداری، طاهره صفارزاده، اختصاص یافته است. اثر دوم همین نویسنده، از پایداری تا پرواز: گفت‌وگو با شاعران معاصر دربارۀ شعر مقاومت اسلامی است که دومین مجلّد از مصاحبه با شاعران پایداری و دربردارنده‌ گفت‌و‌گوهایی با شاعران معاصر دربارۀ‌ شعر و مقاومت، ویژگی‌ها و چگونگی شرایط امروز آن است. 

محمدکاظم کاظمی، نویسنده‌ کتاب ده شاعر انقلاب، با هدف ترسیم سیمایی از شعر انقلاب اسلامی ایران و بدایع صوری و معنوی آن، به نقد آثار ده شاعر برجسته در حوزۀ شعر انقلاب اسلامی ایران پرداخته است. در این مجموعه آثار شاعران توانمند معاصر قیصر امین‌پور، مهرداد اوستا، سید حسن حسینی، حمید سبزواری، طاهره صفارزاده، احمد عزیزی، نصرالله مردانی، علی معلم، علی موسوی‌گرمارودی و سلمان هراتی نقد و بررسی شده است. در این کتاب هم از منظر ادبی به تحلیل کیفیت و چگونگی اشعار شعرا پرداخته شده و هم از حیث موضوع و نسبت موضوعات این شاعران با انقلاب اسلامی و تاریخ عملکرد ایشان مطالبی ارائه شده است و کارنامۀ‌ شاعری هرکدام از این شاعران انقلاب اسلامی نیز به تفکیک مورد بررسی قرار گرفته است.

در همین سال كتابی از سعید خومحمدی با عنوان ماه و آفتاب به چاپ رسید که موضوع آن بررسی نقش زن در شعر انقلاب است. نویسنده در ابتدای کتاب، به موضوع زنان و شعر انقلاب اسلامی و پس از آن به معرفی 36 شاعر زن و آثار آنها پرداخته است.

در سال 1391، پژوهشی در حوزۀ شعر انقلاب صورت نگرفته و در سال 1392، پژوهشی دربارۀ تجلی اسطوره مذهبی در شعر انقلاب اسلامی را سکینه برناکی تألیف کرده است که نویسنده کوشیده است تا جلوه‌های گوناگون تجلی اساطیر و اسوه‌ها و مصادیق اسطوره‌های مذهبی را در شعر انقلاب اسلامی با تکیه بر آثار چهار شاعری مورد بررسی قرار دهد که در شعرشان به اسطوره‌های مذهبی پرداخته‌اند. سکینه برناکی در فصل چهارم این اثر، به بررسی شعر انقلاب اسلامی از زوایای مختلف آن پرداخته است و در خلال بررسی‌ها به ادب پایداری، اشعار آئینی و مضامین و محتوای شعر انقلاب اشاره شده است.

کتاب دیگری که در همین سال منتشر شده، شاعران سرزمین من 1 است که به همت دفتر آفرینش‌های ادبی حوزه هنری استان مرکزی شامل مجموعه مقالات دو همایش استانی «حرف آخر عشق» و «گنجشک و جبرئیل» در سال‌های ۸۹ و ۹۰ با موضوع نقد و بررسی آثار دو شاعر متعهد انقلاب، قیصر امین‌پور و سید حسن حسینی است.

از نتایج سحر: شعر انقلاب (تعریف، چیستی، ویژگی‌ها و ابعاد) به قلم محمدرضا سنگری به بررسی چگونگی، ویژگی‌ها و خصوصیات و تعریف شعر انقلاب اسلامی و اینکه شاعر انقلاب کیست و تبیین مصداقی این امر می‌پردازد. بررسی سیر تحول و تطور شعر انقلاب، نوآوری در شعر انقلاب و علل گرایش به قالب‌های نو، تعریف شعر آئینی و معرفی درون‌مایۀ شعر آئینی از دیگر مطالب مهم این اثر پژوهشی است. این کتاب جغرافیای جامعی از شعر انقلاب ارائه کرده و قلمروهای گوناگون «شعر انقلاب» مانند حوزۀ «شعر آئینی» که خود به چندین حوزه همانند شعر نبوی، علوی، فاطمی، عاشورایی، رضوی، نیایش، ستایش و انتظار تقسیم می‌شود و قلمروهایی از شعر دفاع مقدس، عاشقانه، عارفانه و شعر اجتماعی و اعتراض را مورد بررسی، تحقیق و پژوهش قرار داده است و برای اولین‌بار در این کتاب با انواع شعرهای هیئت، پیامکی و نیایش مواجه می‌شویم.

مجموعۀ دوجلدی پژوهش‌نامه ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به کوشش غلامرضا کافی مشتمل‌بر نقد و بررسی قالب‌ها و گونه‌های مختلف ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس است. در این اثر، که از گسترده‌ترین آثار پژوهشی است، انواع شعر، داستان، خاطره، زندگی‌نامه، سفرنامه، نثرهای کوتاه، نقد، طنز، ادبیات کودک و نوجوان، آثار پژوهشی حوزۀ ادبیات انقلاب و نام‌آوران این عرصه بررسی شده‌اند.

اثر دیگری که در همین سال منتشر شده است بانگ در بانگ است. قدرت‌الله طاهری در این پژوهش همۀ‌ جریان‌های شعری فعّال از 1375تا 1380 را با نگاهی به شعر شاعران شاخص، طبقه‌بندی، نقد و تحلیل کرده است. معیارهای مورد توجه در این بررسی، «الگوهای ذهنی» و «الگوهای زیباشناختی» بوده است. در این پژوهش، عامل «زمان»، یعنی بسترهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که هریک از این جریان‌ها در آن ظهور یافته‌اند، مورد توجه قرار گرفته است.

در سال 1393، با سه اثر مواجهیم. شعر انقلاب اسلامی یکی از مجموعه متون درسی است که به همت صابر امامی و با همکاری سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی در دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی، انجمن علمی زبان و ادبیات فارسی و مرکز تحقیقات زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس و با مشورت و نظارت شورای علمی بین‌الملل «سمت» تهیه شده است و به بررسی شعر انقلاب در ایران می‌پردازد. مؤلف در این بررسی به معرفی شاعران و آثارشان، ویژگی‌های سبکی آنها به‌طور جداگانه پرداخته و جریان‌های شعری این دوره‌ها را مورد بررسی قرار داده است. کتاب شعر و انقلاب اثر دیگری است که مصاحبه‌های محمدحسن زورق با رویکرد معرفی ۳۰ شاعر انقلاب اسلامی را شامل می‌شود. این اثر حاصل برنامۀ گفت‌وگومحوری با عنوان «گلبرگ» در شبکۀ چهار بوده است که به مدت ۳۰ شب با شاعران برجستۀ کشور صورت گرفته است. محور اصلی این گفت‌وگوها طرح این پرسش‌ها بود: تعریف شعر انقلابی چیست؟ شعر انقلاب اسلامی از کدام مقطع زمانی آغاز شده است؟ چه کسانی پیشتازان شعر انقلاب اسلامی بوده‌اند؟ شعر انقلاب چه تأثیری بر شعر و ادبیات سایر کشورهای اسلامی داشته است؟

در همین سال کتاب قیصر شعر انقلاب به چاپ رسید. این اثر مشتمل‌بر شرح زندگی قیصر امین‌پور، آثار و فعالیت‌ها، شعر و اندیشۀ‌ وی در حوزۀ شعر و ادبیات پس از انقلاب و همچنین نظرات برخی صاحب‌نظران و اساتید و هنرمندان دربارۀ‌ اوست.

سال 1394، کتاب‌های بررسی تحول غزل پس از انقلاب اسلامی تا سال1390 زهرا خشنود، تطبیق ادبیات پایداری در شعر انقلاب ایران و فلسطین: تطبیق محتوایی و قالبی منیره شرفی و چشم‌اندازی به تحولات ادبی پس از پیروزی انقلاب اسلامی (در حوزه‌ شعر و داستان) بهجت‌السادات حجازی منتشر شده است. نویسنده در کتاب نخست چشم‌انداز تغییرات 33 سالۀ‌ غزل معاصر را بررسی کرده است. نقد و بررسی جریانات شعری به‌وجودآمده در غزل پس از انقلاب اسلامی، ویژگی‌های محتوایی و ساختاری و زبانی غزل و معرفی شاعران مؤثر از مطالب مطرح‌شده در این کتاب است. در اثر پژوهشی دوم، نگارنده به دنبال تطبیق نکات مشترک در خاستگاه شعر پایداری و بارز نمودن این ویژگی‌هاست؛ به‌همین‌دلیل تلاش شده تا با تمرکز بر شناخت اصول پایداری، ویژگی‌های مشترک بین ادبیات ایران و فلسطین بیان شود و همچنین شعرای بزرگی که در این دو فرهنگ ظهور کرده‌اند و آثار آنها معرفی شود. در کتاب سوم، با نگاهی به آثار منتشرشده در حوزۀ ادبیات پس از انقلاب، نگاهی کلی به تحولات ادبی دهۀ 60 تا 80 شده است. در این پژوهش ابتدا نگاهی به دو قلۀ حماسی و عرفانی یعنی فردوسی و مولانا صورت گرفته است، زیرا شاعران پس از انقلاب به‌دلیل آمیختگی دو رویکرد حماسی و عرفانی، وامدار این دو شاعر توانا و ماندگار ادبیات فارسی هستند. شاخص‌های معنایی شعر بعد از انقلاب، تحولات سبکی شعر پس از انقلاب به لحاظ ساختاری و محتوایی، ادبیات داستانی پس از انقلاب به لحاظ ساختار و معنا در این اثر بررسی شده‌اند.

در سال 1395 اثری با عنوان شعر انقلاب و ادبیات پایداری به قلم محمد فولادی و بهاءالدین اسکندری نگاشته شده که شعر انقلاب اسلامی پیش از پیروزی و پس از پیروزی و به‌ویژه شعر دوران دفاع مقدس و ادبیات پایداری را تحلیل می‌کند. در این اثر کوشش شده تا ادبیات نیمۀ‌ قرن اخیر را در کشورهای پارسی‌گو به‌ویژه در ایران و افغانستان بررسی کند. این نوشته در قالب متن آموزشی برای دورۀ کارشناسی رشتۀ زبان و ادبیات فارسی در شانزده درس دربارۀ‌ انقلاب اسلامی و زمینه‌های اسلامی و میهنی آن، شعر انقلاب پیش و پس از پیروزی، دوران دفاع مقدس و پس از آن و نیز ادبیات مقاومت در فلسطین و افغانستان تهیه و تدوین شده است.

در همین سال کتابی با عنوان ادبیات انقلاب اسلامی زیرنظر محمدرضا ترکی تألیف می‌شود. کتاب دیگری نیز در هیئت درسنامۀ دانشگاهی با عنوان ادبیات انقلاب اسلامی زیرنظر محمدرضا ترکی به چاپ می‌رسد. در این کتاب کوشش شده تا مباحث عمده مرتبط با ادبیات انقلاب مورد بررسی قرار گیرند. ازجمله مطالب این کتاب می‌توان به «پیشینه ادبیات منظوم انقلاب» به قلم رسول جعفریان، «جریان‌شناسی شعر انقلاب اسلامی» به قلم محمدکاظم کاظمی اشاره کرد.

نبود اثر پژوهشی در سال 1396، با تولید و انتشار سه اثر در سال 1397 جبران می‌شود. نخست، کتاب سمند سرخ صاعقه که در چهار فصل به بررسی و تحلیل موسیقی بیرونی، معنوی، درونی و کناری در اشعار شاعران انقلاب و دفاع مقدس پرداخته و در هر فصل پس از بیان مقدمه، شعر هر شاعر به‌تفصیل تحلیل و سپس بررسی‌ها به شکل جدول و نمودار ارائه شده است. اثر دیگر جریان‌شناسی نیم قرن شعر پایداری (1342- 1392) است. نگارنده در کتاب حاضر با درنظر گرفتن سه دوره، به جریان‌شناسی «شعر پایداری» ایران در نیم‌ قرن (از سال 1362 تا 1392) پرداخته است. ادبیات پایداری در عصر قیام و پیروزی بهمن 57 تا پیش از دفاع مقدس(1342 تا 1359)، ادبیات پایداری در دورۀ هشت سال دفاع مقدس (1359 تا 1367)، ادبیات پایداری پس از جنگ هشت‌ساله تا سال 1392 (1367 تا 1392) در این کتاب بررسی شده‌اند.

در بررسی آثار در سال 1398، دو اثر قابل طرح هستند: نخست کتاب جستاری در دوبیتی‌های انقلاب اسلامی و شعر دفاع مقدس که به بررسی و تحلیل دوبیتی‌های انقلاب اسلامی از منظر ساختاری، محتوایی و موسیقایی می‌پردازد. ویژگی‌های عمدۀ‌ ادبیات انقلاب اسلامی، شعر انقلاب اسلامی، شعر دفاع مقدس و قالب‌های شعر انقلاب اسلامی، پیدایش و پیشینه‌ تاریخی دوبیتی در ادبیات فارسی، دوبیتی و شعر انقلاب اسلامی، معرفی مشهورترین شاعران دوبیتی سرای انقلاب اسلامی و بررسی دوبیتی‌هایشان مطالب عمدۀ این کتاب را دربر می‌گیرند.

آخرین آثار منتشرشده، مربوط به سال 1399 است. در این سال کتاب‌ بررسی رباعی دورۀ انقلاب و جنگ با رباعی بعد از جنگ به چاپ رسیده‌ است. در این اثر موضوعاتی چون تعریف رباعی، تاریخچه و ریشۀ‌ رباعی قبل و بعد از رواج شعر دری، رباعی در دیگر کشورها و و وزن و قافیه‌ آن، رباعی از نظر محتوا، رباعی‌سرایان سنتی و رباعی معاصر، رباعی قبل و بعد از انقلاب، رباعی‌های سیاسی، رباعی در دورۀ‌ انقلاب و جنگ و بعد از آن مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. مجموع آثار منتشرشده از سال 1390 تا 1399 در جدول 3 قابل مشاهده است.

بررسی کارنامۀ پژوهشی ادبیات انقلاب اسلامی هرچند در سال‌های اخیر بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و آثار پژوهشی و انتقادی ارزشمندی تولید شده است، اما هنوز تعداد آثار پژوهشی در حوزۀ ادبیات انقلاب، اندک و ناگفته‌ها بسیار است و قلت تعداد آثار پژوهشی در نسبت با وسعت و کمیت تعداد آثار منتشرشده در این سال‌ها، تأکید بر کاستی‌هاست و همچنان، پژوهش و تحقیق در حوزۀ ادبیات انقلاب اسلامی باید مورد توجه و همت پژوهشگران و مراکز علمی_پژوهشی باشد به‌ویژه در سال‌های اخیر که با شکل‌گیری جریان‌های ادبی مانند ادبیات مدافعان حرم، ادبیات مدافعان سلامت و ادبیات شهدای ترور و ... پرداختن به این گونه‌ها و شاخه‌های نوپدید احساس می‌شود. برای رشد و تعالی پژوهش و تحقیق و نیز شناسایی و پی‌گیری مسئله‌ها و مباحث عمده نقدپذیر و تأمل‌برانگیز در حوزۀ ادبیات انقلاب اسلامی طرح چند نکته بایسته است:

1. مباحث مبنایی و بنیادین، تعریف دقیق ادبیات پایداری، ادبیات انقلاب، ادبیات جنگ و شناساندن شاخصه‌ها و کرانه‌های آن می‌تواند مبنای شکل‌گیری اصولی بسیاری از پژوهش‌های این حوزه را فراهم کند.

2. تبیین و تحلیل ریشه، پیشینه و داشته‌ها و دامنه‌های ادبیات پایداری _ شعر و نثر _ بر بنیاد مطالعات و پژوهش‌های روشمند و ژرف، نیاز حوزۀ مطالعات ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس است.

3. در رویکرد علمی به ادبیات پایداری باید از اعمال نظریات شخصی و جانبدارانه، سلیقه‌ها و گرایش‌های سیاسی پرهیز کرد. استدلال برمبنای اصول ثابت‌نشده و یا بدون ارائه مستندات می‌تواند آسیب‌های این حوزه را کاهش دهد.

4. در بررسی و مطالعه ادبیات انقلاب اسلامی، پژوهش‌ها باید فرایندی و مستمر باشد. به‌نظر می‌رسد هر سال نیازمند مطالعه ادبیات انقلاب اسلامی با نگاهی به فعالیت‌ها و آثار تولید شده در سراسر کشور هستیم.