معرفی چند اثر پژوهشی / زهرا قاسمی

.1. اعتراض و دلتنگی در شعر دفاع مقدس با تکیه بر آثار قیصر امین‌پور، سیدحسن حسینی و طاهره صفارزاده

گردآورنده و پژوهشگر: فرشید امام‌زادگان

ناشر: اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان البرز و انتشارات حنظله

سال نشر: 1399

تعداد صفحات: 180

اعتراض یکی از مضامینی است که تقریباً در همۀ دوره‌ها و جوامع به چشم می‌خورد. اعتراض به بی‌عدالتی‌های اجتماعی، اوضاع سیاسی و بیدادگری‌های حاکم بر جامعه و مبارزه برای رسیدن به برابری و دوری از هر نوع تبعیض و برتری‌طلبی‌های طبقۀ حاکم بر جامع از مواردی است که در شعر مقاومت شاعران خواهان عدالت به چشم می‌خورد. شعارزدگی و رجزخوانی از ویژگی‌های شعر اعتراض است. این تعریفی است که از شعر اعتراض در ادبیات مقاومت در کتاب مورد نظر آمده است.

نیمی از کتاب، به ادبیات جنگ پرداخته و بررسی ادبیات از زوایای مختلف در جهان، شعر دفاع مقدس و سیر تحول آن، سبک‌شناسی و ویژگی انواع شعر در این گونه دو فصل از کتاب را شکل داده است. فصل سوم هم به تعریف شعر اعتراض و سابقۀ آن در ادبیات جهان و ایران اختصاص یافته است. در فصل چهارم، مضمون دلتنگی و حضور آن در شعر دفاع مقدس از حدود سال 1363 بررسی شده است. براساس مطالبی که تا اینجا در خصوص شعر اعتراض و دلتنگی مطرح شدند، شعر قیصر امین‌پور، سیدحسن حسینی و طاهره صفارزاده در فصل پنجم مورد بررسی قرار گرفته است.

2. ما علیه ما

گردآورنده و پژوهشگر: ساجده تقی‌زاده

ناشر: اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان فارس و انتشارات نوید شیراز

سال نشر: 1396

تعداد صفحات: 200

شعر اعتراض، متأثر از شرایط سیاسی و اجتماعی، به یک جریان نظام‌مند تبدیل شده و آثار زیادی در این حوزه منتشر شده است. شعر اعتراضی دفاع مقدس که پس از دورۀ جنگ سروده شده، مضمون خود را از جنگ و ارزش‌های آن گرفته و سه مسئله را مورد نقد قرار داده است: اجتماع، سیاست دولت‌های بعد از جنگ و منِ درونی شاعر.

یک فصل از کتاب «ما علیه ما» به ضرورت بررسی این جریان شعری و پیشینۀ این موضوع پرداخته است. در فصل دوم، نویسنده به بررسی مفهوم عنوان‌های مختلف ادبیات دفاع مقدس پرداخته است: ادبیات پایداری، ادبیات جنگ و ادبیات دفاع مقدس. پیشینۀ ادبیات پایداری در مذهب تشیع، شعر پایداری در دورۀ انقلاب اسلامی و بررسی دیگر ویژگی‌های شعر دفاع مقدس ازجمله ویژگی‌هایی معنایی، ویژگی‌های لفظی، قالب‌های شعری و... در ادامه مطالب این فصل آمده است. در فصل سوم، به زمینه‌های تغییر شرایط پس از جنگ و ایجاد فضا برای بروز شعرهای اعتراضی پرداخته شده است. تغییرات اجتماعی و سیاسی ازجمله عوامل مهم هستند که به نتایج این دو از منظرهای مختلف در ادبیات پرداخته شده است. با مشخص شدن زمینه‌های ایجاد شعر اعتراض، در فصل چهارم جایگاه و نوآوری‌های شعر اعتراض در ادبیات دفاع مقدس بررسی شده است. در ادبیات دفاع مقدس، این شعر به‌عنوان یک نوع اصلی جایگاهی ندارد، ولی به‌عنوان یک نوع فرعی می‌توان از آن یاد کرد. این نوع برای بیان مقصود خود بیشتر از قالب‌های مثنوی، نیمایی، غزل و رباعی بهره برده است. در همۀ اشعار دفاع مقدس، بن‌مایۀ اعتراض دیده نمی‌شود و از این منظر می‌توان شاعران را هم دسته‌بندی کرد؛ شاعرانی که اعتراض در شعر آنها پررنگ است و در مقابل تهدید ارزش‌ها واکنش نشان می‌دهند. شاعرانی که اعتراض مضمون اصلی شعر آنها نیست و شاعران غیرمعترض. سلمان هراتی، علی‌رضا قزوه، سید حسن حسینی، محمدکاظم کاظمی و قیصر امین‌پور ازجمله شاعرانی هستند که در دستۀ شاعران معترض جای گرفته‌اند.

اشعار اعتراضی چند مجموعه شعر دفاع مقدس ازجمله شعر جنگ، سفرنامه آسمان، هفتمین فصل غزل، گزیده شعر جنگ و دفاع مقدس و... در فصل پنجم مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

3. ایران و مرزهای آن در شعر دفاع مقدس

گردآورنده و پژوهشگر: یوسف کرمی چمه، میثم احمدی

ناشر: دانشگاه علوم انتظامی امین

سال نشر: 1399

تعداد صفحات: 220

جغرافیای سیاسی و تاریخی یکی از موضوع‌هایی است که از گذشته مورد توجه برخی شاعران بوده و در مورد آن شعر سروده‌اند. در شاعرانی که به موضوع دفاع مقدس پرداخته‌اند هم برخی این موضوع را مدنظر داشته‌اند. در کتاب ایران و مرزهای آن در شعر دفاع مقدس تلقی شاعران از این مسئله در شعرشان در پنج فصل مورد بررسی قرار گرفته است. مفهوم وطن، که یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های سازندۀ هویت است، در ایران باستان محدود به مرزهای جغرافیایی و مردمانی با نژاد مشخص است و در دوران اسلامی با تغییر عناصر فرهنگی، دچار تغییر شده است. مفهومی که در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته، وطن قومی و نژادی است که به مرزهای جغرافیایی دربرگیرندۀ قومی با حقوق سیاسی و شهروندی یکسان گفته می‌شود. در این پژوهش، ابتدا مفاهیم ادبیات دفاع مقدس، شعر دفاع مقدس و مرز به‌طورکلی‌ و پس از آن مفهوم مرز در شعر دفاع مقدس بررسی شده است. سید حسن حسینی، حسین اسرافیلی، قیصر امین‌پور، سلمان هراتی و سامان احمدی ازجمله شاعرانی هستند که سروده‌هایشان با موضوع وطن و مرزهای آن در این کتاب بررسی شده است. نگاه شاعران این دوره به وطن، با نگاه دینی عجین شده و با مفاهیم آزادی، امام، مفاهیم ملی دینی و به‌خصوص عاشورا پیوند دارد. ابراز غم و اندوه، ارائه تصاویری از شهرهای جنگ‌زده، ستایش دلاوری و ایثار رزمندگان مدافع وطن و توجه به دیگر کشورهایی که مرزهای آنان مورد تجاوز دشمنان قرار گرفته به‌خصوص کشورهای اسلامی ازجمله مفاهیمی هستند که در اشعار بررسی شده وجود دارند.

4. شعر مقاومت، آیینه هویت

گردآورنده و پژوهشگر: ندا ایمانی خوشخو

ناشر: خوشخو

سال نشر: 1396

تعداد صفحات: 167

موضوع اصلی پژوهشی که در کتاب شعر مقاومت، آیینه هویت منتشر شده، بررسی هویت در شعر دفاع مقدس است. ابتدا ادبیات پایداری به‌عنوان شاخه‌ای از ادبیات فارسی که شعر دفاع مقدس ذیل آن قرار می‌گیرد، مطرح شده است. تعریف ادبیات پایداری، تاریخچه و قدمت آن و شاخص‌ها مواردی هستند که در این فصل موردنظر بوده‌اند. از دیگر مفاهیم این پژوهش، هویت است که دارای عناصر مختلفی است. در کنار این عناصر، زمان پیدایش مفهوم هویت، معانی آن، هویت ملی و مؤلفه‌های آن در ایران نیز بررسی شده‌اند. براساس این پژوهش، ادبیات دفاع مقدس زیرمجموعۀ ادبیات جنگ قرار می‌گیرد. ادبیات جنگ شامل آثاری است که مرتبط با موضوع جنگ در معرکه و پشت صحنه آن هستند. ادبیات انقلاب اسلامی را هم به‌عنوان برجسته‌ترین و گسترده‌ترین جریان ادبی عصر حاضر در ایران برشمرده و دوره‌هایی برای آن مشخص کرده است. با چند تعریف از ادبیات دفاع مقدس، ویژگی‌ها، تفاوت و تشابه آن با انواع مشابه در دیگر نقاط جهان بررسی شده است. شعر در ادبیات دفاع مقدس توانسته گنجینه‌ای عظیم از احساسات متعالی دوران جنگ و پس از آن را عرضه کند. شعر دفاع مقدس، در میدان جنگ و هم‌زمان با وقوع آن متولد شد. مفاهیمی که در آن می‌توان یافت، ایمان، استقامت و ایثار است. این شعر در پیوند با مظاهر مذهبی و سیاسی ازجمله عاشورا و امام خمینی، توانسته است در شاخه‌های مختلفی از وجوه هویت ملی مؤثر باشد. شعر دفاع مقدس با بهره‌گیری از ترکیب‌ها، ساختارهای نحوی، قافیه و ردیف‌ها و ظرفیت‌های تازه در قالب‌هایی که بیشتر سنتی هستند، به موضوع‌هایی مانند تلفیق و درآمیختن گذشته حال و آینده، ستایش شهید و شهادت، گره زدن دفاع مقدس به مبارزات دیگر ملت‌ها به‌ویژه فلسطین و لبنان پرداخته است. با بررسی مسئلۀ هویت در شعر شاعران دفاع مقدس و شاعران قبل از آن، مشخص شده است که احساس افتخار و تعلق نسبت به تاریخ، فرهنگ، زبان و دین ایران و تعلق به نمادهای هریک، تعلق به نمادهای ملی و آمادگی برای دفاع از آنها، اعتقاد به ضرورت وجود وحدت و همبستگی سیاسی و اجتماعی میان افراد و دفاع از یکپارچگی و وحدت ملی و همبستگی اسلامی، احترام به نظام مدیریتی حاکم بر کشور و پیروی از رهبری بیشترین بسامد را در اشعار دفاع مقدس دارا هستند.

5. جریان‌شناسی شعر دفاع مقدس

گردآورنده و پژوهشگر: حبیب‌الله مهرجو

ناشر: سوره مهر

سال نشر: 1396

تعداد صفحات: 210

شعر مقاومت، ادبیات پایداری،‌ ماهیت شعر پایداری، دفاع مقدس و ادبیات دفاع مقدس، از مفاهیمی هستند که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در مورد سبک و مکتب ادبی نیز توضیحاتی ارائه شده و اختلافات آنها با جریان‌شناسی بیان شده است. پیشینۀ جریان‌شناسی در کتاب‌ها و مقاله‌ها نیز در این کتاب بررسی شده است.

شعر مقاومت و پایداری، یکی از جریان‌هایی است که تقریباً در شعر همۀ کشورهایی که درگیر مبارزه و مقاومت در برابر ظلمی بوده‌اند وجود دارد.

در فصل چهارم کتاب، تاریخچه‌ای از این جریان در جهان آمده و در نهایت به سابقۀ آن در ایران پرداخته‌اند. پس از انقلاب اسلامی، این جریان بیشتر در شعر شاعران جوان و نوپا ادامه پیدا کرد و با شروع دفاع مقدس به شکل جدی‌تری ادامه یافت.

این اشعار بیشتر شامل مضامینی چون تهییج مردم برای حضور در جبهه، شورآفرینی و ترویج فرهنگ شهادت‌طلبی هستند.

6. بازتاب اسطوره در شعر مقاومت

گردآورنده و پژوهشگر: معصومه همتی نصرآباد سفلی

ناشر: فرهنگ مانا و اداره‌کل حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس استان کهگیلویه‌وبویراحمد

سال نشر: 1396

تعداد صفحات: 203

 پژوهش انجام‌شده به بررسی اسطوره در شعر چند تن از شاعران ادبیات مقاومت پرداخته است. این شاعران عبارت‌اند از شهریار، قیصر امین‌پور، سید علی مــوســوی گــرمــارودی، حــمید ســبزواری و محــمدعلی مـعلم دامغانی.  پژوهشگر تعریفی از اسطوره کرده با این مضمون که اسطوره الگویی است که روزگاری حقیقت داشته و امروز به‌عنوان نماد برجای مانده است.

اسطوره حاصل نگاه تازه به دنیای ازدست‌رفتۀ دیروز است.  اسطورۀ هر قوم ریشه و پیشینه‌ای کهن در ادبیات و فرهنگ آن قوم دارد. در مرحلۀ بعد، نگارنده به بررسی اسطوره، ارتباط آن با حماسه و درنهایت به اسطوره‌های ایرانی و سرچشمه‌های آن پرداخته است. این اسطوره‌ها در همۀ دوره‌های ادبی، در متون انعکاس داشته و شعرا از آن بهره برده‌اند.

در دوران پس از انقلاب و شروع دفاع مقدس هم، شاعران از اسطوره‌ها بهره گرفته و برای بیان مقصود خود از آنها استفاده کرده‌اند. آفرینش انسان، آسمان، خورشید و آب ازجمله مفاهیمی هستند که شاعران این دوره در شعر خود برای تصویر آنها از الگوهای اساطیری استفاده کرده‌اند.

نمونه‌های بسیاری از شخصیت‌های اسطوره‌ای ازجمله جمشید، ضحاک، فریدون، نوذر، کی‌کاوس، افراسیاب، گرسیوز، گردآفرید، سیاوش، اسکندر و دارا در شعر این دوره وجود دارد که نمونه‌هایی در شعر شاعران مورد مطالعه بیان شده است. غیر از شخصیت‌های اسطوره‌ای، نمونه‌هایی از اسطوره‌های فراطبیعی مانند سروش، جانوران اساطیری مانند سیمرغ و اژدها، مکان‌های اساطیری مانند کوه قاف، ‌آئین‌های اساطیری مانند توتم شیر و پلنگ، ابزارها و دیگر نمادهای اساطیری در اشعار مشخص شده‌اند.

7. تا سبدهای بارآور باغ

گردآورنده و پژوهشگر: طاهره نوازنده جذاب

ناشر: تیرگان

سال نشر: 1395

تعداد صفحات: 276

کتاب تا سبدهای بارآور باغ به بررسی نماد در شعر سه شاعر دفاع مقدس، حسین اسرافیلی، محــمدرضــا عــبدالـمــلکیـــان و عبدالجبار کاکایی پرداخته است. برای پرداختن به یک موضوع بدون اشارۀ صریح به آن، شاعران از نمادها استفاده می‌کنند.

فصل اول کتاب به زندگی شاعران پرداخته و هریک را جداگانه معرفی کرده است. نمادها در این پژوهش به چند دسته تقسیم شده‌اند:

نمادهای شخصیت برای بررسی به چهار دسته تقسیم شده‌اند: نماد شخصیت‌های مذهبی، نماد شخصیت‌های تاریخی، نماد شخصیت‌های عشاق، نماد شخصیت‌های متفرقه.

در فصل آخر نیز، که به دیگر نمادها اختصاص یافته، نمادهایی چون نمادهای عرفانی، مکانی، حوادث تاریخی، رنگ‌ها، اعداد، اعضای بدن و اشیا را مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

8. از صورت مجاز تا حقیقت معنا

گردآورنده و پژوهشگر: اسماعیل محمدپور

ناشر: صریر، اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان گیلان

سال نشر: 1395

تعداد صفحات: 118

در این کتاب، چند مجموعه شعر دفاع مقدس مورد نقد و بررسی قرار گرفته‌اند. ویژگی مشترکی که مبنای انتخاب این مجموعه‌ها بوده، بومی بودن آنهاست. محتوا و سرایندۀ این مجموعه‌ها، هر دو متعلق به استان گیلان هستند.

قطاری از جمهوری شهریور سرودۀ اسماعیل محمدپور اولین مجموعه شعر این کتاب است که اکبر اکسیر آن را مورد بررسی قرار داده است. او معتقد است که شعر دفاع مقدس وسیله‌ای برای بیان اعتراض به جنگ و حق‌طلبی است.

در بخش «جست‌وجوگر لحظه‌های تازه»، عباس ثابتی‌راد در مورد مجموعه شعر زمین گهواره شهیدان است سرودۀ مرتضی نوربخش، معتقد است که شاعر جوهر واقعی شعر را به مخاطبان عرضه کرده است. این مجموعه شامل 10 شعر به‌هم‌پیوسته و درعین‌حال مستقل در قالب سپید و غزل است.

در میانۀ کتاب، حمیدرضا شکارسری در دو قسمت به کلیات نقد شعر پرداخته است. یک بخش با عنوان «عرصه‌ای خلوت» ملاحظاتی دربارۀ نقد شعر دفاع مقدس و بخش بعدی هم مجموعه‌ای است به نام «پس از غبار» که نگاهی کلی به سه دهه شعر دفاع مقدس انداخته است. در بخش بعدی، جمشید عباسی مجدداً مجموعه شعری از بهمن صالحی به نام شعر خنجر و گل سرخ را نقد کرده که عنوان از «آرش اساطیر تا جذوه‌های جنوب» را بر آن گذاشته‌اند. جمشید عباسی معتقد است که این مجموعه انعکاس 30 سالۀ ادبیات مقاومت انقلاب است.

«خون‌ریزه سیمین‌های تابناک» بخش دیگری است که در آن اسماعیل محمدپور به نقد مجموعه شعر صف عاشقان تمامی ندارد سرودۀ کریم رجب‌زاده پرداخته است. از امتیازهای برجسته این کتاب،‌ جهان‌وطنی بودن آن است.

در بخش بعدی با عنوان «گاهی سپید، گاهی سرخ» هم اسماعیل محمدپور به نقد مجموعه شعری با عنوان چراغانی بی‌دلیل سروده حمیدرضا شکارسری پرداخته است. قالب عمدۀ این مجموعه، به‌ترتیب، سپید، نیمایی و کلاسیک هستند. محمدپور زبان شاعر را فاقد هرگونه لحن فاخرانه و تکلف‌آور می‌داند و این امتیازی برای شعر اوست.

«رد پای عشق در گهواره شهیدان» عنوان بخش بعدی است که فرامرز محمدی‌پور در آن به نقد مجموعه شعر زمین گهواره شهیدان است سروده مرتضی نوربخش پرداخته است.

آخرین مجموعه، «کوچه باران» سروده عبدالرضا رضایی‌نیاست که یزدان مهر آن را نقد کرده است.

9. نوستالژی در شعر دفاع مقدس

گردآورنده و پژوهشگر: صنوبر محمدبیگی

ناشر: رهام اندیشه

سال نشر: 1394

تعداد صفحات: 174

نوستالژی در علم روان‌شناسی، نوعی اندوه و دلتنگی برای خانه و کاشانه و وطن است. نوستالژی شامل همه نوع دل‌تنگی برای گذشته، دوران خوب سپری‌شده و حتی برای از دست دادن وطنی غیر از وطن مادری می‌شود. در این کتاب، حس نوستالژی در آثار منظوم شاعران پس از دوران دفاع مقدس مورد بررسی قرار گرفته است.

فصل اول، کلیاتی است در مورد موضوع. در فصل دوم، به دفاع مقدس، علل رویداد آن، تأثیر آن در ادبیات دوران جنگ و بعد از آن و موضوع‌هایی که به‌واسطۀ این واقعه ایجاد شدند، پرداخته شده است.

قــیــصــر امــین‌پــور، سـید حــسن حســینــی، طـاهره صـــفــارزاده، مـــحمدرضـــا عبدالملکیان، احــمد عزیزی، عـــلی‌رضا قــزوه، نـــصــرالله مـــردانــی، سیدعلی موسوی گرمارودی و سیمین‌دخت وحیدی ازجمله این شاعران هستند.

10. دف عشق با دست خون

گردآورنده و پژوهشگر: سید علی سراج

ناشر: فرهنگ مانا

سال نشر: 1394

تعداد صفحات: 260

کتاب دف عشق با دست خون، به بررسی تحلیل گفتمان شعر دفاع مقدس پرداخته است. تـــحلیــل گـــفتـــمــان به مــعنـی سخن‌کاوی، تحلیل کلام و تحلیل گفتار است. یکی از رویکردهای مؤثر در تحلیل متون ادبی، تحلیل گفتمان انتقادی است. مفاهیم بنیادی در این تحلیل، زبان، قدرت، کنترل و ایدئولوژی است.

در بخش دوم، ویژگی‌های محتوایی شعر دفاع مقدس با توجه به بافت بین‌متنی و بازتاب روایت‌ها در شعر دفاع مقدس بررسی شده‌اند؛ ازجمله این ویژگی‌ها، بازتاب مضامین اسطوره‌ای و اسطوره‌پردازی، اسطوره‌های ملی و دینی، بازتاب مضامین عرفانی، زمینه‌های ورود عرفان، پیوند حماسه و عرفان، عناصر عرفانی غزل و بازتاب مضامین دینی و فرهنگ عاشورایی در شعر دفاع مقدس است.

بخش سوم این فصل، مرحلۀ تبیین این تحلیل است. محقق برمبنای این نگرش، در بررسی آثار ادبی باید دنبال این باشد هنر و ادبیات در برخورد با این گفتمان چگونه عمل می‌کند. از دیدگاه تحلیل گفتمان انتقادی، این نتیجه در این کتاب حاصل می‌شود که شاعران دفاع مقدس خود را با انقلاب و رهبر کبیر انقلاب و اهداف آن همسو کردند و ذوق و استعداد و خلاقیت و خلاصه توان خود را در جهت رشد و شکوفایی اهداف انقلاب قرار دادند. در این همسویی، تحولاتی در شعر رخ داده است؛ استفاده از قالب غزل برای بیان مفاهیم حماسی و رزمی، رونق قالب‌های رباعی و دوبیتی، تأثیرپذیری از معارف اسلامی و نمود جلوه‌های اسلامی و مذهبی در عناصر و واژگان شعری، امتزاج سبک‌ها، استفاده از نمادها. شعر دفاع مقدس، کارکردهای اجتماعی فراوانی نیز داشته است؛ تهییج مردم به دفاع از سرزمین، دعوت به اتحاد، توجه بیشتر به باورمندی اجتماعی و شکوه جمعی در مقابل فردگرایی، اندیشۀ فراقومی و دفاع از ملت‌های آزادی‌خواه، بازگشت به سرچشمه‌های نگرش عارفانه، اخلاقی و دینی از جمله این کارکردها
هستند.