گزارش نشست جامعه‌شناسی ادبیات مذهبی پس از انقلاب اسلامی / نشست گروه ادبیات انقلاب اسلامی / جعفرحائری یزدی
ادبیات داستانی پایداریگزارش نشست جامعه‌شناسی
ادبیات مذهبی پس از انقلاب اسلامی
نشست گروه ادبیات انقلاب اسلامی
جعفرحائری یزدی
هجدهمین نشست اندیشکدۀ ادبیات پایداری از گروه ادبیات انقلاب اسلامی با عنوان «جامعه‌شناسی ادبیات مذهبی پس از انقلاب اسلامی» با سخنرانی دکتر رضا بیات در 23 خرداد ماه 1402 برگزار شد. در این نشست از چگونگی تأثیرگذاری سیاست‌های فرهنگی بر ادبیات مذهبی پس از انقلاب، سخن گفته شد. می‌توان سخنان ایشان را در بخش‌های زیر ارائه کرد.
اثر ادبی زاییدۀ بستر اجتماعی است و جامعه، بزرگان ادبی را به مردم معرفی می‌کند. به‌عبارت دقیق‌تر، بزرگان ادب پارسی همچون فردوسی در دوران حکمرانی سلسلۀ غزنویان با بهره‌گیری از فضای حاکم بر بستر جامعه و جریان‌های ادبی، هنری، سیاسی و فکری زمانه شکل گرفته و امکان بروز و ظهور یافته‌اند. از این‌رو چنانچه از جریان‌های زمانه آگاهی یابیم می‌توانیم از حضور بزرگان عرصه‌های مختلف علم، هنر و ادب آگاهی پیدا کنیم. به عبارت دیگر، چنانچه از جریان‌های فکری جامعه اطلاع یابیم، می‌توانیم دقیق‌تر وقوع اتفاقات را مورد توجه قرار دهیم. به عنوان مثال، با شناخت جریان احیای ایران در قرن چهارم هجری درمی‌یابیم که پدید آمدن شاهنامه‌های منثور اسدی طوسی و دقیقی طوسی و شاهنامۀ منظوم فردوسی حاصل این جریان است که در مقابل ورود عنصر ترک غزنوی به ساحت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران، به قصد احیا ابراز وجود می‌کنند. از سوی دیگر، باید به این نکته توجه داشت که معمولاً جریان‌های فکری و ادبی در فضای متضاد با سیاست حاکمان و خواسته‌های آنان ظهور پیدا می‌کند و مردم با دین و مذهب و آیینِ مورد توجه حکومتگران زمانه به مخالفت برمی‌خیزند. بر همین اساس، سخنران نشست دربارۀ واکنش مذهبی مردم در مقابل حکومت پس از انقلاب اسلامی سخنانی ارائه کرد.
مهم‌ترین گفتمان ما بعد از انقلاب، مذهب است و همه چیزِ انسان ایرانی با مذهب پیوند خورده است. در ماجرای جنگ تحمیلی یا شرکت در انتخابات، دفاع از دین به میان می‌آید و ادبیات دینی بخشی از بار این مسئله را به دوش می‌کشد. از این‌رو، کسی که می‌خواهد در این زمان، اثری ادبی یا هنری خلق کند، ناگزیر در فضای مذهبی تنفس می‌کند و می‌اندیشد. در واقع ادبیات در بستر مذهب شکل می‌گیرد و خلق می‌شود. بدین ترتیب منظور از جامعه‌شناسی ادبیات، بیان شرایط اجتماعی بروز و ظهور انواع مختلف گونه‌های ادبی و مکاتب ادبی و... است. پس می‌توان با مراجعه به رمان‌های نوشته شده یا اشعار سروده شده، بر فضای اجتماعی حاکم بر زمانه آگاهی پیدا کرد؛ زیرا ادبیات آیینۀ جامعه است. در تأیید این سخن می‌توان به نوشتۀ یکی از نویسندگان اشاره کرد: «نویسنده به تنهایی خالق یک اثر نیست بلکه فاعل اصلی اثر، جامعۀ آن عصر است که عقاید، خواسته‌ها و امیال افراد آن در یک اثر تجلی می‌یابد. شعر نیز از این خصوصیات مستثنی نیست».
مهم‌ترین چهره‌های تأثیرگذار بر سیاست‌های فرهنگی، رهبر انقلاب و رؤسای جمهور ایران هستند. بر همین اساس، ادبیات بازخوردهای سیاست‌های فرهنگی را به نمایش می‌گذارد. برای فهم این امر منابع متعددی بررسی شد. نشریاتی همچون کیهان فرهنگی، سوره، و نشریات طنز، روزنامه‌ها و سالنامه‌های شرق و همشهری، خطبه‌های نماز جمعه، برنامۀ تلویزیونی «درس‌هایی از قرآن» حجة‌الاسلام قرائتی، مصاحبه با اشخاص گوناگون و منابع دیداری، شنیداری و مکتوب بسیاری مورد توجه قرار گرفت. برای سنجش درستی درک و شناخت از این بازخوردهای سیاست‌های فرهنگی، سینما و تلویزیون و نیز فیلم‌های دو فیلمساز برجستۀ این دوران، یعنی ابراهیم حاتمی‌کیا و محسن مخملباف، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت.
فضای مذهبی جامعۀ ایران از زمان رهبری امام خمینی (ره) تا زمان حاضر، یعنی ریاست جمهوری حجة‌الاسلام رئیسی، از شرایط و مناسبات متعدد سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تأثیر پذیرفته است، و در این میان حضور روحانیون در مسئولیت‌ها و مناصب مختلف بسیار حائز اهمیت است. از این‌رو، عملکرد و گفتار علمای روحانی که تجلی مسائل دینی و مذهبی به شمار می‌آیند، مورد توجه مردم و موضع‌گیری‌ها و واکنش‌هایشان قرار می‌گیرد. گسترش مجالس و هیأت‌های مذهبی با حضور مداحان و حتی بدون سخنران روحانی، نیز از دیگر جلوه‌های واکنشی جامعه در فضای مذهبی پس از انقلاب است. ظهور اینترنت و ماهواره نیز چندصدایی فرهنگی را رقم می‌زند که بیشتر مورد توجه نسل رو به ازدیاد جوان است که هرم جمعیتی را دگرگون کرده‌اند. باز شدن امکان سفر زیارتی به عراق و عتبات عالیات، بر افزایش حال و هوای مذهبی جامعه نیز افزوده است. در همین زمینه هیأت‌های عامه‌پسند که جوان‌ها بیشتر آن‌ها را برپا و اداره می‌کنند، بیش از گذشته شکل گرفته است. این هیأت‌ها با هیأت‌های دیرپا و سنتی و قدیمی متفاوت است و از ادبیات دینی جدید و خاص خود بهره می‌گیرد. در نتیجه شعرها و مداحی‌های برآمده از آن‌ها بسیار عامه‌پسند و پیرو سبک زندگی جدید و جوانانه می‌شود و در این میان تقلید از سبک‌های موسیقایی غربی و غیر متعارف دینی نیز رواج پیدا می‌کند. از سوی دیگر، با وجود فیلم‌های خشن هالیوودی و بازی‌های کامپیوتری خشن در میان نسل جوان و نوجوان، سبب می‌شود تا در مداحی هیأت‌های نسل جوان، روضه‌های باز و مکشوف از واقعۀ عاشورا خوانده شود و اشعار عاشورایی آن‌ها از ظرافت‌ها و زیبایی‌های ادبی خالی و تهی گردد.
مناسبت‌های عزاداری مذهبی نیز از رونق بیشتری برخوردار شده است، و شماری از مداحان سلبریتی می‌شوند و ورود بیش از اندازۀ عشق در اشعار مداحان و فیلم‌ها و سریال‌های تلویزیونی در نتیجۀ این سبک زندگی رونق می‌گیرد. ظهور چهره‌هایی همچون محمد اصفهانی و علیرضا عصار و... در عرصۀ موسیقی پاپ که بنیان‌ها و تربیت مذهبی دارند، نیز از نشانه‌های تغییر ذائقه و دگرگونی اجتماعی جامعۀ ایران است. حاصل این مسائل خَلق و شکل‌گیری گونه‌های مختلف ادبی متناسب با سبک زندگی جدید و جوانانه می‌باشد.
