تحلیل و تبیین ادبیات اسارت با تکیه بر خاطرات خود نوشت و دیگر نوشت

گزارش نشست

تحلیل و تبیین ادبیات اسارت

با تکیه بر خاطرات خود نوشت و دیگر نوشت

گروه ادبیات انقلاب اسلامی

1. ادبیات تجربی و فردی: ادبیاتی که بر اساس برداشت و روایت متفاوت و متنوع هر اسیر از فضای ثابت و محدود اردوگاه شکل می‌گیرد. در این میان هر قدر غنای تجربی اسارت خالص‌تر باشد و هدف صرفاً توصیف حادثه نباشد، روایت اسارت دیرتر به تکرار و کلیشه دچار می‌شود. شاید به‌همین دلیل است که مثلاً خاطرات خودنوشتی که با فاصلۀ کمی از تجربه‌های دوران اسارت نوشته می‌شود، از نظر اصالت و نزدیکی فرد به آن خاطره، بیشتر مورد توجه و اقبال محققان قرار می‌گیرد. در این راستا هر قدر فردیت فرد در نگارش خاطرات و تجربه بیشتر باشد، غنای اثر در این شاخص بیشتر خواهد بود. گویی در خاطرات، افزون بر توصیف حوادث و واقعیت، خود را در حادثه و واقعیت به‌طور کامل می‌ببینیم و از تجربۀ خویش سخن می‌گوییم. البته نکتۀ قابل توجه این است که فرد، خودسانسوری نداشته باشد و به‌راحتی، مطالب خود را با دیگران به اشتراک بگذارد. یکی از تفاوت‌های مشهود در بعضی از خاطرات، همین مسأله است. 
2. ساده و روان: اساساً زبان خاطره، زبانی گفتاری است. زبان در این گونۀ ادبی، روایی، ساده و عامیانه است. در ادبیات اسارت معمولاً با انسان‌هایی عادی روبه‌رو هستیم که دست به قلم برده‌اند. نثر بسیاری از آن‌ها عریان، بی‌پروا و یا از زبان یک سرباز است. در این گونه آثار، نویسنده اطمینان می‌دهد که چیزی جز حقیقت ننوشته است. همچنین خاطرۀ هر اسیر، با خاطرۀ ده‌ها اسیر دیگر همراه می‌شود. اشاره به این نکته ضروری است که این شاخصه فقط در خاطرات خودنوشت صدق می‌کند و در خاطرات دیگرنوشت، نویسنده مجاز است که هر طور می‌خواهد بنویسد. البته در خاطرات دیگرنوشت هم نویسنده باید از تکلف، تصنع و حرفه‌ای‌گری بپرهیزد و نثر او باورپذیر باشد. 
3. ادبیات رنج و اندوه عمیق: در این نوعِ ادبی بیش از هر مفهومی، به رنج زندگی در اسارت پرداخته می‌شود. محرومیت از آب و غذا، آزادی، امنیت و کرامت انسانی، تحقیر و شکنجه، انفرادی، درد و بیماری و ... اجزا جدانشدنی ادبیات اسارت‌اند. دربارۀ این شاخص، نکتۀ قابل توجه این است که در خاطرات خودنوشت و دیگرنوشت، سیر خاطرات نباید به گونه‌ای باشد که نمایش این رنج و اندوه عمیق، خواننده را تحت فشار روحی و روانی قرار دهد و از خواندن بازدارد. هر چند از یک سو انتقال اندوه و رنج اسارت به مخاطب، نشان‌دهندۀ قدرت آن روایت در تأثیرگذاری است، اما از سوی دیگر باید متوجه شرایط مخاطب امروز هم باشیم.
4. سرشار از احساسات عمیق، متضاد و دوگانه‌: زندگی و مرگ، بیم و امید، ترس و امنیت، دوگانه‌هایی که نوع زندگی اردوگاهی را متفاوت می‌کنند. در مقابلِ اسیری که زندگی عزتمند را با همۀ سختی‌ها انتخاب می‌کند، کسانی برای رها شدن از دشواری و تلخی‌ها به دشمن (یا منافقین) پناه می‌برند. با قبول این نکته که فضای غالب اسرای ایرانی، حفظ آرمان‌های دینی و اعتقادی خود در برابر دشمن است، اما نمی‌توان از اسرایی که توان مقاومت نداشته و به دشمن پیوستند، غفلت کرد. تحلیل چرایی شکست آن‌ها از خود و دشمن، عبرت آینده است و نباید پرداختن به چنین موضوعاتی را از یاد ببریم بلکه باید به عنوان یک سوژۀ مستقل به آن‌ها نیز بپردازیم.
5. آینۀ تمام‌نمای چهرۀ منفور،: خشن و تاریک جنگ: هیچ‌کس آگاهانه اسارت را انتخاب نمی‌کند. اسارت پدیده‌ای تحمیلی و ناخواسته است که تبعات بسیاری دارد. از نظر یک فرد غیر ایرانی، دلیل اقبال عمومی در دنیا نسبت به ادبیات اسارت آن است که سبب ایجاد حرکت‌های مردمی برای جلوگیری از جنگ در کشورها می‌شود. انتشار کتاب‌های خاطرات اسارت در اروپا و امریکا، بعد از جنگ ویتنام، یا بعد از جنگ جهانی اول و دوم، مردم را نسبت به جنگ و یکی از چهره‌های زشت و خشن آن یعنی اسارت در اردوگاه‌ها، آگاه‌تر کرد. بنابراین کارکردهای اجتماعی و فرهنگی کتاب‌های این حوزه باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
6. ادبیات تقابل و تعامل فرهنگی :  با دشمن: فضای اردوگاه، تنها جایی است که رزمنده و سرباز در کنار دشمن و چشم در چشم او زندگی می‌کنند و به شناختی جدید و عمیق از او می‌رسند. فرهنگ دو کشور در شیوۀ برخورد با اسرا محک زده می‌شود. از این‌رو، اسیر جنگی در ایران «مهمان» خوانده می‌شود و اسیر ایرانی در عراق «مجوس». هم‌زیستی و هم‌مکانی در کنار دشمن، محل رویارویی اعتقادات و سبک زندگی است و خواه ناخواه فرهنگ برتر در درازمدت اثرگذار خواهد بود. 
7. ادبیات اسارت ، ادبیات معناگرا است: ادبیات اسارت در عین نمایاندن چهرۀ زشت جنگ، دریچه‌ای به‌سوی فهم جدید از زندگی است. یافتن و رسیدن به معنی زندگی، انگیزۀ اسیر برای ادامۀ حیات و تحمل سختی‌ها است. از آن‌جایی که فشارهای روانی در اسارت بالاتر از توان جسمی و روحی انسان‌ است، یافتن راهی برای تاب‌آوری، دغدغۀ همیشگی اهل فکر و دارای روحیۀ رهبری، در اسارت بوده است. برای اسیر ایرانی، معناگرایی در اسارت، برگرفته از فرهنگ عاشورایی و تعالیم تربیتی و اخلاقی حاج آقای ابوترابی است؛ اما در سایر فرهنگ‌ها برای یافتن معنی جدیدی از زندگی در اسارت، تلاش‌های زیادی صورت گرفته است. برای مثال روان‌شناسی معناگرا حاصل تلاش دکتر ویکتور فرانکل پس از سال‌ها اسارت در اردوگاه آشویتس نازی‌ها در جنگ جهانی دوم است. معنادرمانی در ساده‌ترین تعریف فرانكل عبارت است از: «درمان یا شفابخشی از رهگذر معنا». وظیفۀ درمانگر این است كه به بیمار كمك كند تا معنای زندگی را دریابد که البته به این وظیفه بسنده نمی‌کند بلكه می‌کوشد روش‌های درمانی را نیز برای بیماران روان‌آزرده تدوین كند. بازنویسی کتاب لوگوتراپی، انگیزۀ فرانکل برای ادامۀ زندگی در اردوگاه بوده است. دکتر فرانکل از راه کشف معنا در اسارت توانست معنادرمانی کند. با توجه به آمار بالای خودکشی در اردوگاه نازی به دلیل عدم تحمل شرایط، دکتر فرانکل تلاش می‌کرد با مشاوره‌ و گفت‌وگو، افراد را به سمت یک معنی از زندگی سوق دهد که این معنا می‌توانست فرزند یا همسر باشد و یا هر آن‌چه که به آن‌ها برای تحمل شرایط سخت کمک کند. در مقابل این روش و فرهنگ، و با وجود تلاش‌های صورت گرفته، به‌نظر می‌رسد که هنوز جای کتاب، مانیفست یا اثری که بتواند مکتب حاج آقای ابوترابی در اسارت را به جهان نشان دهد، خالی است. برخی از شاخص‌های ادبیات اسارت در ایران متفاوت با ادبیات جهانی است که به جهان‌بینی اعتقادی مربوط می‌شود. علاوه بر تأویل عاشورایی اسارت و تلاش اسیر ایرانی در هم‌ذات پنداری با اسرای کربلا، حجة‌الاسلام ابوترابی مبدع نگاهی نو به مقولۀ اسارت است. ایشان با تکیه بر آموزه‌های دینی و انقلابی، مکتبی را در میان اسرا بنا نهاد که با شعار «پاک باش و خدمتگزار»، الگوی کارآمدی را گسترش داد. سلاح اسیر در این شیوۀ زندگی، رفتار و گفتار اوست. در مکتب ابوترابی، ادبیات اسارت، ادبیات مقاومت است. مقاومت به معنای تحمل شکنجه، ایستادگی و پایبندی به شعائر اسلامی و انجام تکالیف دینی و انسانی است. مقاومت به معنای کسب علم و یادگیری مستمر برای رسیدن به الگوی زندگی مفید در اسارت و توانمندسازی اسرا است. مقاومت به معنای روبه‌رو شدن با مشکلات روحی و روانی با رویکرد عبادی، معنوی و ارتباط بیشتر با خداست.