روایت حماسه‌های رزمندگان چهارمحال و بختیاری / با چاشنی داستان یادداشتی بر کتاب «برادران ماه» / نوشتۀ حسن رضائی خیرآبادی علی‌الله سلیمی
ادبیات داستانی پایداریروایت و روایت‌گری در حوزۀ ادبیات پایداری طی سال‌های اخیر رشد فزاینده‌ای را تجربه کرده است. نویسندگان بسیاری به این حوزۀ معرفتی وارد شده و برخی از آن‌ها نیز در سیر نوشتاری خود دست به ابداعاتی زده‌اند، و بر غنای این ساحت نوشتاری افزوده‌اند و به موضوعات این حوزه تنوع بخشیده‌اند. به بیان دیگر، افزون بر قالب‌های ادبی شناخته‌شده همچون داستان، خاطره، زندگی‌نامه و زندگی‌نامۀ داستانی، قالب‌های ادبی تازه‌ای از سوی برخی از نویسندگان به کار گرفته شده است که شاید در نگاه نخست، برای خواننده ناآشنا به‌نظر برسد، اما با مطالعۀ این‌گونه آثار، خواننده با آن‌ها ارتباط بیشتری پیدا می‌کند و رفته‌رفته با این قالب‌ها بیش از پیش آشنا و مأنوس می‌گردد. یکی از این آثار، کتاب برادران ماه نوشتۀ حسن رضائی خیرآبادی است که در آن از حضور رزمندگان بسیجی استان چهارمحال و بختیاری در جبهه‌های جنگ سخن گفته شده است، و البته در جای‌جای کتاب از حضور رزمندگان و فرماندهان دیگر مناطق کشور در جبهه نیز یاد، و مطالبی بیان شده است. نویسنده در این اثر کوشیده است در بخش ساختاری از قالب ادبی داستان بهره گیرد، اما محتوای اصلی کتاب، مستنداتی از دوران دفاع مقدس است که بیشتر از طریق مصاحبه و منابع مستند مکتوب گردآوری شده است.
چکیده کتاب
کتاب برادران ماه که رویدادهای آن از زبان راوی (نویسنده) بیان می‌شود، ماجرای یک گروه سه نفره است که برای برگزاری یک دورۀ گزارش‌نویسی برای دهیاران عازم شهر لردگان می‌شوند. راوی که پیشتر در موضوع جنگ ایران و عراق به پژوهش پرداخته است، به ثبت فرهنگ عامیانۀ روستایی علاقه دارد و در این باره از همسفر خود که معاون پشتیبانی استانداری است، راهنمایی می‌خواهد. همسفر او برای انجام این کار، از روستای محروم و دورافتادۀ «دهدلی» شهرستان اردل نام می‌برد و راوی در سفری دیگر به آن روستا رفته و در کنار همۀ مشاهدات خود، با مردی به نام «احمد لیوه» آشنا می‌شود که چشم‌انتظار آمدن خواهرزاده‌اش، «بمانی» است. او قصۀ غریبِ بمانی را برای راوی بازگو می‌کند و راوی به او قول می‌دهد در پیدا کردن بمانی به او یاری رساند. راوی در بازگشت از دهدلی و با نشانۀ کوچکی که در دست دارد و آن، نام یک روحانی شهید استان است، به سراغ یکی از رزمندگان قدیمی شهرکرد و از فرماندهان پیشکسوت دوران دفاع مقدس می‌رود؛ او «جمعلی کیانی» است که هم روحانی مورد نظر، «شیخ واحد» را می‌شناسد و هم از سرگذشت بمانی خبر دارد. جمعلی از این پس راوی بخش‌های بعدی می‌شود، و تقریباً 90 درصد از رویدادها و شمار زیادی از مستندات دوران دفاع مقدس از زبان او روایت می‌شود که این رویدادها به نوعی تاریخ جنگ نیز به‌شمار می‌آید. در لابه‌لای وقایع‌نگاری دوران دفاع مقدس از زبان جمعلی، بخش‌هایی از کتاب به زندگی بمانی اختصاص یافته است. بمانی با عزیمت از روستای محل زادگاهش، دهدلی به شهرکرد، به کمک شیخ واحد وارد بسیج می‌شود، دورۀ آموزش نظامی را می‌گذراند و عازم جبهه‌ها می‌شود، و در چند عملیات نظامی همراه سایر نیروهای بسیجی شرکت می‌کند. در خلال این سالها و بازگشت به شهرکرد با دختر یک خانوادۀ کُرد ساکن شهرکرد که خواهر یکی از دوستانش در بسیج است، ازدواج می‌کند و صاحب دو فرزند می‌شود و در نهایت به شکل نمادین در جبهه عروج می‌کند.
ساختار ترکیبی در فرم و محتوا
با توجه به مضمون کتاب براداران ماه و انواع شیوه‌های نوشتاری که نویسنده در آفرینش آن به‌کار برده، می‌توان گفت کتاب حاضر که بیشتر متکی به روایت جمعلی از دوران دفاع مقدس است، روایت جنگ، و یا به عبارتی دیگر، داستان جنگ است. هر چند نویسنده کوشیده است در لابه‌لای وقایع‌نگاری دوران دفاع مقدس، به شخصیت‌های داستانی خود، همچون بمانی نیز گوشه چشمی داشته باشد، اما حجم وقایع و رویدادهای جنگ در طول روایت‌گری جمعلی چنان گسترده است که ادامۀ داستان بمانی که _ از بخش‌های ابتدایی کتاب آغاز شده _ چندان به‌چشم نمی‌آید. البته نویسنده شخصیت‌های تخیلی تازه‌ای هم در ادامۀ ماجراهای داستان بمانی در بخش‌های میانی کتاب آفریده است که قصۀ ابتدای کتاب از ذهن خواننده دور نشود؛ مانند شخصیت‌های داستانی محمدسلیم، ژیوان، عثمان و عایشه که به نوعی با ماجراهای زندگی بمانی پیوند خورده‌اند اما اهمیت و کارکرد این شخصیت‌ها در برابر سلسله وقایع جنگ که هر چه جلوتر می‌رود پیچیده‌تر و عمیق‌تر می‌شود، چندان جلوه‌گری نمی‌کند و شاید نقش خانوادۀ یک رزمنده در میان هزاران رزمندۀ حاضر در جبهه‌ها را داشته باشد که در آن صورت هم از حالتِ «شخصیت داستانی» به «تیپ داستانی» تنزل می‌کند.
غلبۀ مستندنگاری بر روایت داستانی
آفرینش شخصیت‌های داستانی برای روایت رویدادهای جنگ در همۀ فصل‌های کتاب به شکل برابر رعایت نشده است و در بیشتر فصل‌های کتاب مستندنگاری بر روایت داستانی غلبه دارد. با این حال، این مسئله در رویکرد دوم متن که همانا روایت‌گری دوران دفاع مقدس است، نه تنها نقطۀ ضعف اثر نیست بلکه بخشی از قوّت اثر به‌شمار می‌رود؛ زیرا در کنار پرداختن به رویدادها و حوادث میدان‌های نبرد، گریزی هم به پشت جبهه‌ها می‌زند و از نقش خانواده در تقویت یا تضعیف روحیۀ رزمندگان سخن می‌گوید. البته اگر بخواهیم این بخش از متن را لایۀ داستانی و فرعی اثر بنامیم و سایر رویدادها و حوادث را مستند و اصلی جلوه دهیم، این دو در یک راستا قرار نمی‌گیرند و چه بسا باعث افت کیفیت اثر شود؛ چه آنکه در کتاب حاضر، میزان بخش‌های داستانی با بخش‌های مستند به هیچ روی قابل مقایسه نیست، و تقریباً 90 درصد از حجم کتاب به وقایع و مستندات دوران دفاع مقدس اختصاص یافته است و تنها در حدود 10 درصد از حجم اثر شکل داستانی دارد؛ یعنی تمرکز اصلی نویسنده بر وقایع و حوادث مستند دوران دفاع مقدس بوده است و از رویکرد داستانی به عنوان چاشنی اثر استفاده کرده است.
معضل نمادسازی با شخصیت افسانه‌ای
بهره‌گیری از قالب داستانی برای روایت مستندات دوران دفاع مقدس نیازمند هوشمندی کامل است، اگر این کار هوشمندانه صورت نپذیرد می‌تواند خواننده را با چالش‌های گوناگونی در مورد اثر روبرو سازد. در کتاب برادران ماه، یکی از چالش‌ها، تردید در پذیرش واقعیتهای دوران دفاع مقدس است، که در نتیجه رویدادها و شخصیت‌های دوران دفاع مقدس غیر واقعی جلوه می‌کند، و به عنوان مثال، به همان میزان که شخصیت بمانی، ماهیت دور از ذهن و حتی افسانه‌ای دارد، ممکن است این ویژگی در سایر شخصیت‌های این کتاب هم دیده شود. نگاه افسانه‌ای به شخصیت بمانی در این کتاب از آن‌جا شکل می‌گیرد که راوی در معرفی او به برخی ویژگی‌های نامتعارف و حتی افسانه‌ای اشاره می‌کند؛ مادر بمانی، ماهور فرزندان متعدد خود را در همان دوران نوزادی از دست می‌دهد و برای زنده ماندن آخرین فرزند خود دست به دامان «بی‌بی همه‌گل» تنها طبیب، حکیم و قابلۀ دهدلی می‌شود.
سفارش بی‌بی همه‌گل به مادر بمانی این است که از هر جاندار و گیاهی که کُرک دارد مقداری کُرک به‌دست آورد و از هر طرف هفت فرسنگ جست‌وجو کند و از حیوانات اهلی و وحشی کُرکی به‌دست آورد، کرُک‌ها را بشوید و رشته کند و از آن پیراهنی ببافد و به نوزاد بپوشاند تا از گزند مرگ در امان بماند. ماهور این دستورالعمل را انجام می‌دهد و پیراهن خاص را بر تن نوزاد خود می‌پوشاند. بمانی این پیراهن را _ که از آن به عنوان «پیراهن ارغوانی» یاد می‌شود _ در همۀ سال‌های نوجوانی، جوانی و بزرگسالی به تن دارد، و تصوّر این‌که او در همۀ مراحل زندگی‌اش از محیط روستایی نسبتاً بدوی گرفته تا زندگی در شهری مدرن، و هنگام ازدواج با ژیوان و تولد فرزندانش، و نیز حضور در جبهه‌ها و... همواره این پیراهن عجیب و غریب و جادویی را بر تن دارد، و هیچ‌گاه آن را از تن بیرون نمی‌آورد، سخت و باورنکردنی است؛ چرا که در صحنه‌های پایانی داستان، او از شهادت دوستانش دلگیر می‌شود، و پیراهن جادویی را از تن بیرون می‌آورد، و با این کار دیگر او وجود خارجی ندارد و به‌نوعی عروج می‌کند. بنابر این، شخصیت بمانی در کتاب برادران ماه، ماهیت افسانه‌ای و نمادین دارد و اگر خواننده او را به عنوان نماد بسیجیان و رزمندگان دوران دفاع مقدس در نظر بگیرد، هدف اصلی نویسنده از آفرینش این شخصیت داستانی در دلِ یک اثر مستند تاریخی، با موضوع دفاع مقدس، برآورده نشده و چه‌بسا موضوع اصلی را هم به انحراف
کشانده باشد.
ابهام در گروه مخاطبان کتاب
یکی از نقاط ابهام در کتاب برادران ماه، روشن نبودن گروه مخاطبان آن است، و طبعاً هر نوع قالب نوشتاری مخاطبان خاص خود را دارد. اگر این کتاب برای علاقه‌مندان به داستان نوشته شده، ذکر آمار دقیق شمار نیروهای هر واحد رزمی، به همراه اسامی نیروها و حتی اطلاعات کامل از برخی عملیات‌های بزرگ دوران دفاع مقدس ضرورتی ندارد، و می‌تواند کسالت‌بار باشد؛ به عنوان مثال، در بخشی از کتاب که دربارۀ عملیات بدر است، می‌خوانیم: «عصرهنگام رمز «یا زهرا (س)» برای عملیات در شرق دجله از بی‌سیم‌ها اعلام شد. هدف تیپ 44 در مرحلۀ اول تصرف روستای جویبر و تخریب پل جویبر بود و در مرحلۀ دوم عبور از دجله و قطع جادۀ مواصلاتی العماره _ بصره. غواص‌های واحد اطلاعات و تخریب پیشاپیش گردان حضرت رسول (ص) منتظر دستور حرکت بودند. ساعتی از شب گذشت و دستور حرکت داده شد. نفرات سوار بر بلم‌ها به‌صورت ستونی حرکت به سمت دشمن را آغاز کردند و از طرف دیگر واحد تخریب دو گروه جداگانه برای انفجار پل معین کرده بود. یک گروه 18 نفره با مسئولیت مرتضی اسماعیل‌زاده که باید از وسط منطقۀ عملیاتی خود را به پل می‌رساند و یک گروه 10 نفره با مسئولیت محمد حسین‌پور که می‌بایست از حاشیۀ منطقۀ عملیاتی خود را به پل می‌رساند». (ص 666)
همچنین در طول اثر از صدها نفر با اسم و سمت واقعی نام می‌برده می‌شـــود که هیچ‌گـــونه کارکرد داستانی ندارد و در حد همـــان اسم باقی می‌مانـــد: «در صبحگاه، آقای اکبری به عنوان فـــرمانـــده گـــردان یا زهـــرا (س) مـــعرفی شـــد و نورالدین بحرینی فرمانده گردان یا مهدی (عج) و آقای جمـــالی فرمانـــده گردان رسالت معرفی شد و آقای اصغر توکلی فرمانده گردان سلمان و حاج مظفر غفاری معاونش بود. عزت‌الله سمیـــع و دوستانش در گردان سلمان بودند. سیدکمال فاضل فرمانده گروهان اول گردان سلـــمان و وحیـــد نادری بـــروجنی معاون او بود. عـــزت‌الله سمـــیع بی‌سیم‌چی اول گروهان و محمود
محمدی کمکی او بود». (ص 504)
این بخش‌ها هر چند از نظر مستندنگاری ارزش زیادی دارد، اما برای خواننده‌ای که خواهان مطالعۀ یک اثر داستانی است کشش چندانی نخواهد داشت.
اهداف عالی و امتیازهای ارزشمند
برادران ماه، در کنار برخی نقاط ضعف در بخش‌های ساختاری، از ویژگی‌ها و امتیازهای مثبت و ارزشمند بسیاری در بخش‌های محتوایی برخوردار است. از جمله این‌که هدف نویسنده روایت ایثار، شجاعت و مقاومت رزمندگان دوران دفاع مقدس، با محوریت بسیجیان استان چهارمحال و بختیاری است. او برای تحقق این هدف متعالی با رزمندگان و فرماندهان دوران دفاع مقدس مصاحبه‌ها و گفت‌وگوهای زیادی انجام داده، منابع و کتاب‌های بسیاری را مطالعه کرده و سرانجام به یک جمع‌بندی رسیده، و حاصل تحقیق و پژوهش خود را در قالب کتاب حاضر تألیف و منتشر کرده است. نویسنده حتی برای افزایش جذابیت اثر، کوشیده است از قالب ادبی داستان برای تنظیم محتوای کتاب بهره بگیرد که این رویکرد، در کنار برخی محدودیت‌ها، مزایای متعددی در پی دارد. در مجموع، کتاب برادران ماه، روایتگر حماسه‌های بی‌شمار و مقاومت مثال‌زدنی رزمندگان بسیجی در دوران دفاع مقدس است که برای علاقه‌مندان به روایت و تاریخ، به‌ویژه تاریخ شفاهی منطقۀ چهارمحال و بختیاری که بسیاری از قهرمانان و شخصیت‌های کتاب از این خطه از کشورمان برخاسته‌اند، جذابیت بیشتری دارد.
***
کتاب برادران ماه نوشتۀ حسن رضائی خیرآبادی در 988 صفحه با شمارگان 1000 نسخه و قیمت 395000 تومان از سوی انتشارات مؤسسۀ فرهنگی و هنری رسول آفتاب (چاپ اول: 1402) در تهران چاپ و منتشر
شده است.
