گزارش نشست بررسی وجوه افتراق و اشتراک ادبیات داستانی دفاع مقدس و ادبیات داستانی دورۀ پهلوی دوم

گروه مرجع ادبیات دفاع مقدس

اولین نشست تخصصی گروه ادبیات دفاع مقدس اندیشکدۀ ادبیات پایداری، روز سه‌شنبه 19 مهر 1401 ش. در حوزۀ هنری، سالن صفارزاده از ساعت 14 تا 16 برگزار شد. موضوع این نشست «وجوه افتراق و اشتراک ادبیات داستانی دفاع مقدس با ادبیات داستانی دورۀ پهلوی دوم» بود. دکتر محمد حنیف، رمان‌نویس و پژوهشگر عرصۀ ادبیات داستانی، در این نشست وجوه اشتراک و افتراق این دو دوره را مورد بررسی قرار داد.

دکتر محمد حنیف، متولد 1339 ش. در بروجرد و دارای دکترای تاریخ است. وی به رمان‌نویسی علاقه دارد و در کنار آن به پژوهش‌ و فعالیت‌های اجرایی نیز می‌پردازد. بیشتر پژوهش‌ها و داستان‌های وی در زمینۀ ادبیات عامیانه، اجتماعی و دفاع مقدس است. او داستان را تابعی از شرایط اجتماعی می‌داند.

یکی از ضرورت‌های بررسی‌های ادبی، شناخت انواع ادبی است. در ادبیات دفاع مقدس هم شناخت انواع و دسته‌بندی آن‌ها، یکی از مسائل این حوزه است. اندیشکده برای پرداختن به ادبیات داستانی دفاع مقدس به‌عنوان یک نوع از انواع ادبی، پیشینه‌شناسی این کار را در اولویت قرار داده است. ویژگی‌هایی در ادبیات داستانی دفاع مقدس وجود دارد که آن را با دوره‌های دیگر متفاوت می‌کند، البته اشتراکاتی هم بین ادبیات داستانی دفاع مقدس با دوره‌های قبل از آن به‌ویژه دورۀ پهلوی دوم وجود دارد. بررسی و شناخت این وجوه اشتراک و افتراق ادبیات داستانی دفاع مقدس با ادبیات داستانی دورۀ پهلوی دوم، بخشی از پیشینۀ این نوع ادبی را مشخص خواهد کرد. آنچه در این نشست بدان پرداخته شده مختصری از پژوهش‌ها و دانسته‌های دکتر حنیف دربارۀ ادبیات دفاع مقدس و دورۀ پهلوی دوم است. این مبحث دست‌مایۀ پژوهش‌های آینده گروه دفاع مقدس خواهد
بود.

مباحث این نشست ذیل دو محور اصلی بررسی شده است:

وجوه افتراق و اشتراک ادبیات داستانی دورۀ دفاع مقدس و ادبیات داستانی دورۀ پهلوی دوم.

مشخصه‌های ادبیات داستانی جنگ / دفاع مقدس.

دکتر حنیف در آغاز بحث به دو نکتۀ ضروری اشاره
کردند:

در بیان مطالب، تفاوتی بین ادبیات جنگ و دفاع مقدس قائل نشده‌ و هر دو را از یک منظر ‌نگریسته است.

ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس، به‌صورت مستقل از ادبیات انقلاب اسلامی در نظر گرفته شده است.

وجوه افتراق و اشتراک

ادبیات داستانی دفاع مقدس و دورۀ پهلوی دوم

ویژگی‌های ادبیات داستانی دورۀ پس از انقلاب اسلامی

ادبیــات داستــانی دورۀ پــس از انقــلاب اســلامی، دارای شاخص‌هایی از جمله: صبغۀ دینی و بومی، نزدیکی به سطح زندگی عامه، ورود واژگانی از جمله آزادی، استقلال، ایمان، اسلام، شهادت، ایثار، قیام، شرافت و کرامت انسانی، مبارزه، تعهد، مردانگی، مقاومت، ستم‌ستیزی، جانبازی، بسیج، ولایت، شهید، برابری، عدالت، رشادت و حماسه است که تا پیش از آن کمتر بدان توجه ‌شده
بود.

برخی آثار شاخص در حوزۀ ادبیات داستانی جنگ / دفاع مقدس، در جایگاه خود به سه گروه زیر تقسیم می‌شود:

رمان‌هایی که به ابعاد مختلف دفاع مقدس پرداخته‌اند که کتاب نخل‌های بی‌سر[1] نخستین اثر در این گروه است.

رمان‌های انتقادی که می‌توان از آن‌ها به عنوان آثار «دورۀ گذار» یاد کرد. به عبارتی این آثار نه کاملاً ضد جنگ بودند و نه دفاع مقدس را رد و یا ترویج می‌کردند. نویسندگان این دوره، از حماسه‌پردازی به سمت پلشتی‌های جنگ رفته‌اند. کتاب‌های باغ بلور[2]، ریشه در اعماق[3]، خانۀ سفید[4]، من قاتل پسرتان هستم[5] از این دست است.

رمان‌های پیشرو که در ویژگی‌های فنی دارای برتری است. بعضی آثار در این حوزه از شکل واقع‌گرایانۀ خطی بیرون آمده و به سمت پیچیدگی در قالب روی آورده‌اند. کتاب‌های گنجشک‌ها بهشت را می‌فهمند[6] و دل‌دادگی[7] از جملۀ این آثار هستند.

ویژگی‌های ادبیات داستانی دورۀ پهلوی دوم

ویژگی اصلی و شاخص این دوره خلق شاهکارهای ادبیات داستانی است. این شاهکارهای ادبی در دهۀ‌ 40 و نیمۀ دهۀ 50، در شرایط فشار سیاسی و خفقان شدید، نوشته و منتشر شده‌اند. خلق این آثار شاخص محصول شرایط و عواملی است که از جمله آن‌ها به این موارد می‌توان اشاره کرد:

بلوغ فکری داستان‌نویسان و تجربه‌اندوزی در سال‌های گذشته؛

ایجــاد ممنــوعیت و سانــسور در مبــاحث سیاسی و محدودیت کمتر در مباحث اعتقادی و فکری؛

شناخت کافی نویسندگان نسبت به قالب‌های نوظهور و سیر تاریخی این دوره؛

آشــنایی نویســندگان ایــرانی با سبک‌های مختلف داستان‌نویسی و داستان‌های قوی از طریق ترجمۀ آثار غربیان؛

تأثیر ادبیات مارکسیستی بر ادبیات داستانی آن دوره و غنای داستان‌ها و اقبال به مسائل اجتماعی.

الف) وجوه اشتراک و افتراق سیاسی و اجتماعی

در داستان‌نویسی دورۀ پهلوی دوم، دو دورۀ تاریخی مهم وجود دارد که در آثار داستانی این دوره به لحاظ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بسیار مؤثر بوده است. این دو دوره عبارتند از:

از سال 1338 تا 1342 ش که تا حدودی آزادی سیاسی در ایران برقرار شده است که در نهایت منجر به واقعۀ 15 خرداد 1342 شد.

بعد از سال 1342 ش. كه آغاز دورۀ خفقان است و در کنار آن توسعۀ اجتماعی، اقتصادی، گسترش روابط با غرب، رشد شهرها، تضعیف عشایر و روستاها وجود دارد.

همچنان‌ که در دورۀ دفاع مقدس، موضوع جنگ ایران و عراق تأثیر اساسی بر داستان‌های این دوره داشته
است.

از وجوه مشترک این دو دوره می‌توان به موارد دیگری اشاره کرد از جمله: رشد و گسترش شهرنشینی، افزایش تعداد دانشگاه‌ها و در نتیجه زیاد شدن افرادی که توانایی خواندن کتاب را داشتند.

ب) وجوه اشتراک و افتراق فرهنگی

در دورۀ پهلوی دوم، گرایش به غرب رواج پیدا کرد اما در دورۀ بعد از انقلاب و دفاع مقدس حکومت و مردم از غرب ابراز بیزاری می‌کردند. این بیزاری کم‌کم در حکومت شدت گرفت اما در بین مردم به‌خصوص روشن‌فکرها گرایش به غرب پیدا شد.

در دورۀ پهلوی دوم، بسیاری از روشنفکران نگاه سوسیالیستی داشتند و آثارشان در زمرۀ ادبیات متعهد قرار نمی‌گرفت. در این دوره، طبقۀ متوسط جامعه روند رو به رشدی پیدا کرد و آن‌هایی که توان خرید کتاب داشتند، کتاب‌خوان شدند و یا حتی خودشان دست به تألیف زدند اما در دورۀ دفاع مقدس کتاب‌های مورد پسند طبقۀ متوسط، عموماً کتاب‌های عامه‌پسند بود.

ج) وجوه اشتراک و افتراق محتوایی

شاید بتوان گفت در آغاز هر دو دورۀ تاریخی بیشتر آثار واقع‌گرایانه است. به‌ویژه در دورۀ دفاع مقدس اغلب آثار از کتاب‌هایی مانند زمین سوخته[8] و اسماعیل اسماعیل[9] تا آثار دیگری که نوشته شد، عموماً واقع‌گرایانه بود. اما بعدها آثار غیر واقع‌گرایانه بیشتر شد.

در هر دو دوره، تنوع ساختاری و مضمونی به‌چشم می‌خورد و هر دو دوره را می‌توان از درخشان‌ترین دوره‌های خلق و انتشار ادبیات داستانی ایران به‌حساب آورد.

در دورۀ پهلوی دوم، ادبیات داستانی روستایی و کارگری تقویت شد و جایگاه خاصی پیدا کرد اما پس از انقلاب اسلامی به ادبیات داستانی روستایی و کارگری توجه کمتری ‌شد. آثاری مانند: عریان در برابر باد[10] از جمله ادبیات روستایی است. کتاب‌های وقتی که دود جنگ در آسمان دهکده دیده شد[11] و زخم شیر[12] جزو آثارِ حوزۀ دفاع مقدس در روستا است اما اغلب آثار بدین‌گونه نبوده است.

در دورۀ پهلوی دوم اثری مانند: شازده احتجاب[13] که ذاتاً ضد اشرافیت قاجار بود، مجوز می‌گیرد؛ روح زمانه در این دوره، به‌طور طبیعی به دلایل مختلف به دنبال سادگی است. سال‌های اول انقلاب مردم و مسئولین سادگی را دوست داشتند. به‌تدریج با انتشار کتاب بامداد خمار[14]، اثری ارزنده و مورد پسند میان عوام و خواص، آغازی بر تجمل‌گرایی در ادبیات داستانی شد. در این کتاب یک کارگر نجار تحقیر و اشراف‌زاده‌ای محق جلوه داده شده است.

دهۀ 40 و 50 شمسی نویسنده‌های توانا بخصوص نویسنده‌های چپ، شروع به نوشتن کردند. جریان‌های چپ سبب رشد ویژه‌ای در ادبیات داستانی شدند و جامعه را به شدت به‌سمت جریان‌های نو داستانی با مفاهیم مخصوص به خود، بردند.

بسیاری از نویسنده‌ها، آنچه را که در زمانۀ خود می‌بینند، منعکس می‌کنند. کتاب‌ قلعه حیوانات[15] از این جمله است. در ایران نیز کتاب سرگذشت کندوها[16] به فضای بعد از کودتای 28 مرداد 1332 ش. می‌پردازد. ایدئولوژی مثل سایه، اثر ادبی را دنبال می‌کند. کتابی مانند سووشون[17] یک شاهکار در دهۀ 40 به حساب می‌آید.

د) وجوه اشتراک و افتراق جریان‌های فکری

از جمله جریان‌های فکری غالب دورۀ پهلوی دوم یک دسته جریان‌های فکری سازما‌ن‌نیافته هستند؛ اندیشۀ سنت‌ستیزی و تجددخواهی، اندیشۀ مبارزۀ مسلحانه، اندیشۀ قدرت‌ستیزی و عدالت‌خواهی در جامعۀ روستایی و گرایش به رئالیسم سوسیالیستی، اندیشۀ قدرت‌ستیزی در جامعۀ شهری، اندیشۀ دینی سازمان‌یافته که در آثار نویسندگانی از جمله: غلامرضا امامی، محمود حکیمی، محمدرضا سرشار، رحماندوست و قاسمعلی فراست به‌چشم می‌خورد. اندیشۀ مارکسیستی به‌ شکل سازمان‌یافته در این دوران در جریان است.

اما بعد از انقلاب اسلامی، جریان‌های فکری غالب در آثار، مذهب، بومی‌گرایی، اخلاقی، و مفاهیم تازه‌ای مانند: ایثار، شهادت، جانباز، آزاده و... است. این مفاهیم تازه در جریان‌های فکری، برای اولین بار بعد از انقلاب و با وقوع جنگ تحمیلی وارد ادبیات داستانی ما شد. به عبارت دیگر باید گفت وجوه افتراقی جریان‌های غالب در هر دو دوره، بیشتر از اشتراکات  آن‌ است.

مشخصه‌های ادبیات داستانی جنگ/ دفاع مقدس

دوره‌های ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس

ادبیات داستانی جنگ / دفاع مقدس را می‌توان به چهار دوره تقسیم کرد:

دهۀ اول: دهۀ آرمان‌گرایی: بیشتر آثار این دوره حماسی است.

دهۀ دوم: دهۀ صداهای تازه.

دهۀ سوم: دهۀ تنوع در ساختار و موضوع، نقد گذشته.

دهۀ چهارم: دهۀ مردم‌گریزی، درون‌گرایی، سیاه‌بینی، عصیان و پوچگرایی؛ بسیاری از بهترین آثار دفاع مقدس که در این دهه منتشر شده‌اند، توسط ناشران وابسته به حاکمیت است. از آثار ادبی ارزنده با نگاه انسانی به مقولۀ جنگ، می‌توان به آثار داستانی «مجید پورولی کلشتری» اشاره کرد.

نویسنده، اثر ادبی و جامعه سه ضلع یک مثلث هستند. نویسنده از جامعه الگو می‌گیرد و جامعه به آن خط می‌دهد و بر شکل‌گیری اثر ادبی تأثیر می‌گذارد. نویسندۀ دهۀ اول، حماسه‌ها را می‌بیند، اما نویسندۀ دهۀ سوم تصاویر متفاوتی دریافت می‌کند؛ از جمله خودسوزی یک رزمنده یا فرزند جانباز.

جدول ۱ فراز و فرودهای ادبیات داستانی جنگ / دفاع مقدس را در سال‌های اولیه جنگ و سال‌های اخیر نشان می‌دهد.

عدم اقبال نویسندگان به تألیف در حوزۀ جنگ و دفاع مقدس

اختلاف نظر در حوزه جنگ / دفاع مقدس و مؤاخذه شدن نگاه‌های متفاوت یکی از دلایل اصلی عدم رغبت نویسندگان به نوشتن در این حوزه است. نگاه نویسنده، در داستان‌نویسی تعیین‌کننده است. نگاه‌های متفاوت، از منظر متولیان، مورد پرسش و مؤاخذه قرار می‌گیرد و در این شرایط، نویسنده به دنبال موضوعی است که بتوانند از نگاه خود آن بدان بپردازد. برخی عوامل مؤثرِ دیگر در این زمینه عبارتند از:

عدم شناخت و نگاه تازه به جنگ و پیامدهای آن؛

عدوم وجود آزادی در نوشتن؛

تفاوت تعریف رسمی و دولتی از جنگ / دفاع مقدس با تعریف امروزی نویسندگان؛

نگاه بخشنامه‌ای به جنگ و کم‌توجهی به قرائت‌های غیررسمی.

در پایان این نشست برای آشنایی با هر دوره، کتاب‌های داستانی معرفی شدند.

رازهای سرزمین من، 4 ج، رضا براهنی، تهران: مغان، 1366 ش.

سال‌های ابری، 4 ج، علی اشرف درویشیان، تهران: چشمه، 1370 ش.

سپیده‌دم ایرانی، امیرحسین چهل‌تن، تهران: نگاه، 1378 ش.

اهل غرق، منیرو روانی‌پور، تهران: خانه آفتاب، 1368 ش.

لم یزرع، محمدرضا بایرامی، تهران: نیستان، 1394 ش.

سفر به گرای 270 درجه، احمد دهقان، تهران: صریر، 1375 ش.

عریان در برابر باد، احمد شاکری، تهران: فرهنگ‌گستر، 1380 ش.

زمــیــن ســوخــتـه، احــمـد مـحمـود، تـهران: نشـر نـو، 1361 ش
.

کلام آخر

ادبیات داستانی جنگ / دفاع مقدس، هرچند عنوانی مستقل از دوره‌های داستان‌نویسی دیگر است اما برآمده از راهیست که تا قبل از آن طی شده است. ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس وارث ادبیات داستانی دوره‌های گذشته و حتی ترجمه‌ها است. آنچه که در این نشست مطرح شد، بخشی از این ارتباط و پیوستگی است. بررسی وجوه اشتراک و افتراق سایر انواع ادبی با دوره‌های قبل، در شناخت مشخصه‌های انواع ادبی ادبیات جنگ / دفاع مقدس کارآمد خواهد بود. ادبیات جنگ / دفاع مقدس درگیر مسائل اجرایی و مسائل محتوایی است. اندیشکدۀ ادبیات پایداری با توجه به اهداف و اساس‌نامۀ خود، تلاش دارد مسئله‌های هر دو حوزه را شناسایی کرده و راهکارهای مورد نیاز را ارائه دهد.

برای ارتباط با گروه دفاع مقدسِ اندیشکدۀ ادبیات پایداری می‌توانید دیدگاه‌ها، نظرات، طرح‌های پیشنهادی خود را به نشانی andishkadeh.defa@yahoo.com ارسال نمایید.