گزارش نشست دفاع مقدس، زیستمان ایرانی و ظرفیت های مختلف آن
پژوهش در ادبیات پایداری
گزارشی از نشست تخصصی گروه بینارشته‌ای
مقدمه
چهارمین نشست تخصصی گروه مطالعات بینارشته‌ای ادبیات پایداری در روز چهارشنبه27 مهرماه سال 1401 با موضوع «دفاع مقدس، زیستمان ایرانی و ظرفیت‌های مختلف آن»، با سخنرانی دکتر سیدرضا شاکری و دبیری دکتر لیلا باقری برگزار شد.
یکی از مباحث مورد توجه در گروه مرجع مطالعات بینارشته‌ای ادبیات پایداری، رابطۀ بین ادبیات پایداری و سیاست است. بافت و گفتمان‌های سیاسی موجود در یک جامعه با آفرینش‌های ادبی پایداری آن پیوند نزدیکی دارد. هدف از برگزاری این نشست، توجه به تجربۀ زیستمان انسان ایرانی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های سیاسی و توسعه‌ای آن در محیط و گفتمان‌های سیاسی مرجع و مسلط در جامعۀ ایران در دورۀ دفاع مقدس و بعد از آن بوده است.
دکتر شاکری دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد علوم سیاسی از دانشگاه امام صاق (ع) و دکتری اندیشۀ سیاسی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. برخی از فعالیت‌ها و سوابق علمی و پژوهشی ایشان به شرح زیر است:
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی؛
تألیف کتاب دفتر شعر آبنامه مجموعه رباعی سرودۀ مؤلف دربارۀ حضرت ابوالفضل (ع)، آب و عطش(1393)
تألیف کتاب تن و زبان فارسی؛ پژوهشی درباره انسان ایرانی (1395)
تألیف کتاب درآمدی بر رهبری سیاسی امام خمینی (1397)
تألیف کتاب بوطیقا و سیاست (1400)
اجرای چند پروژۀ پژوهشی میان‌رشته‌ای در زمینه سیاست و زبان فارسی
محور اصلی این نشست، انسان ایرانی است که تجربۀ زیسته در زمینۀ انقلاب و دفاع مقدس داشته و بار اصلی ساختن سرنوشت و کنش را در دورۀ ده سالۀ انقلاب و جنگ بر دوش گرفته است. مباحث مهم مترتب بر موضوع اصلی این نشست، نظام جنگ مدرن و تفاوت‌های بنیادین آن با دفاع مقدس، تجربه‌های زیستۀ انسان ایرانی و ظرفیت‌های آن، و نسبت ادبیات جنگ با انسان ایرانی با تأکید بر اشعار و وصیت‌نامه‌ها و خاطرات (به مثابه متون و اسناد مستقیم مربوط به جنگ) بوده است.
سخنرانی دکتر شاکری در 5 محور به شرح زیر خلاصه شده است.
محور اول: چگونگی شکل‌گیری مسئلۀ رابطه سیاست و ادبیات
پیشینۀ شکل‌گیری مسئلۀ نسبت بین «دانش سیاست» و «زبان و ادبیات فارسی» به طرحی با عنوان «تجربۀ زیستۀ انسان در شعر نو فارسی» مربوط می‌شود که در سال 1389 در پژوهشگاه علوم انسانی جهاد دانشگاهی انجام
شد.
نتایج طرح نشان داد که زبان و گونه‌های مختلف ادبی، آثار و کارکردها و درس‌هایی برای سیاست نظری و عملی دارد که می‌تواند ظرفیت‌های نوینی برای نهادها و کنشگران، دولتمردان و مدیران و نخبگان سیاسی و نیز ساختارهای غیر رسمی سیاسی داشته باشد. احتیاط و دوراندیشی در سیاست‌های توسعه‌ای فراگیر، گفتگو و انتقادپذیری، مدارا و تحمل همدیگر، مشارکت در سرنوشت و امور خویش، تعهد و مسئولیت‌پذیری از جمله این درس‌ها است. بوطیقا و سیاست که پروژۀ فکری این پژوهشگر است به این امور می‌پردازد.
محور دوم: انقلاب اسلامی، گسترۀ کنش متکثر فاعلان
در اینجا مقایسه‌ای از دورۀ ده سالۀ دفاع مقدس و دورۀ سی سالۀ بعد از آن توسط دکتر شاکری انجام شده که به‌طور خلاصه در جدول ۱ نشان داده شده است.
محور سوم: انسان ایرانی: زیست
در درون هستی‌شناسی تاریخی و فرهنگی
در اینجا تعریفی از زیستمان و انسان ایرانی ارائه شده که به شرح زیر است:
تعریف زیستمان: زندگی در یک دوره، منظومه‌ای از مناسبات، کارکردها، اهداف و آرمان‌ها است که ماندگار شده و به کانونی برای گفتگو تبدیل می‌شود. به عبارتی قابلیت گفتگو و نقدپذیری پیدا می‌کند. ما در چارچوب این مناسبات می‌توانیم زندگی و گفتگو کنیم، خصلت‌هایش را برشمریم، دربارۀ آن پژوهش کنیم و در درون این زیستمان خود را بیابیم.
انسان ایرانی: منظور از انسان ایرانی، موجودیتی تاریخی_ فرهنگی است که در دوره‌ای طلایی به نام دفاع مقدس، به‌عنوان بازیگر، کنشی انجام داده و در جنگ و هستی خویش مشارکت کرده و به تعبیر گادامر، سرنوشت انسان ایرانی توسط فاعل انسانی رقم خورده است.
آسیب‌های شناسایی شده که نشان از فاصلۀ وضعیت موجود تا چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در برنامه‌های پنج سالۀ توسعه دارد شامل اعتیاد، طلاق، حاشیه‌نشینی، سکونت‌های غیررسمی و... است. علت‌العلل این توسعه‌نیافتگی ناتوانی در استفاده از تجربه‌های زیستی پنهان و آشکار دورۀ جنگ بوده است.
محور چهارم: نظام جنگ مدرن
و تفاوت‌های بنیادین دفاع مقدس با آن
چه تفاوتی بین دفاع مقدس و جنگ مدرن وجود دارد؟ جنگ به شکل مدرن آن بر عهدۀ سربازهای حرفه‌ای است که توسط ارتش‌ها تربــیت شــده‌اند. یعــنی نــهادهـای نظامی و سیاسی پشتوانۀ سربازهایی هستند که از پیش تربیت شده و به منظور اهداف خاصی می‌جنگند. ولی تجربه دفاع مقدس اینگونه نبود؛ رزمندگان با همه وجودشان درگیر جنگ شدند و خانواده‌ها نیز به همین شکل درگیر این مسئله شدند. جنگ، کل مناسبات زندگی آن‌ها را تحت تأثیر قرار داد و به همین دلیل با ادبیات و زبان و فرهنگ عجین شده است.
در جنگ‌های مدرن، با شکست یا پیروزی یک طرف، جنگ تمام می‌شود اما در دفاع مقدس، زندگی جدیدی برای ایرانی‌ها شروع شد گویی که ادامۀ انقلاب بود. جنگ بهانه‌ای برای بازتولید این مناسبات و ارزش‌ها شد.
محور پنجم: نسبت ادبیات جنگ
بـــا انســان ایـــرانی (با تـاکید بر
شعر، وصیت‌نامه‌ها و خاطرات) و درس‌هایی برای آینده
انجام پژوهش و اندیشه‌ورزی و شناسایی امکانات و اراده‌ها می‌تواند در حل مشکلات بعد از جنگ کمک کند. امام خمینی(ره) در این خصوص می‌فرماید: پیشرفت منوط به رعایت حریم است. اگر حریم‌های «هستی» را رعایت نکنیم و درنیابیم، «هستی» به ما امکان گفتگو و برقراری ارتباط را نمی‌دهد. دفاع مقدس حریمی دارد که در ادبیات ما به ویژه در شعر جنگ، وصیت‌نامه‌ها و خاطرات نهادینه شده است. در این سه حوزۀ ادبی، محدودیت‌ها و امکانات جنگ ثبت شدند و می‌توان در این آثارِ برآمده از تجارب زیسته به این سؤال پاسخ داد: انسان ایرانی چه ویژگی‌های کاربردی برای آیندگان دارد؟
از طریق زبان و ادبیات می‌توانیم روح و معنای تجربۀ زیستۀ جنگ را درک و فاصلۀ نسلی را کم کرده و انسان‌های دیروز را به فردا پیوند بزنیم.
ادبیات قوای وجودی سوژه‌های درگیر جنگ را روایت می‌کند و همچون پزشکی جراح، تجربه را جراحی و کالبدشکافی می‌کند و سپس به تألیف و ترکیب آن تجربه می‌پردازد تا بتواند آن را ماندگار کند. یا همچون یک باستان‌شناس بدون دخل و تصرف، آنچه را که در جهان و دفاع روی داده، آشکار می‌کند. این گفتگو با زیستمان دفاع مقدس می‌تواند برای ما راهگشا باشد و به ما درس انصاف، فداکاری، ایثارِ اجتماعی و ایثارِ فرهنگی بدهد.
با انتقال یافته‌ها، نتایج پژوهش‌های ادبی و نظریه‌پردازی به حوزه حکومت و سیاست می‌توان چراغ راه روشنی برای سیاستگذاران روشن کرد تا راه درست را پیدا کنند و با در نظر داشتن سرمایه‌ها و ظرفیت‌ها مغایر تجربه‌های تاریخی‌مان عمل نکنند.
