گزارش نشست وجوه افتراق و اشتراک شعر دفاع مقدس و شعر دورۀ پهلوی دوم گروه مرجع ادبیات دفاع مقدس
پژوهش در ادبیات پایداری دومین نشست از سلسله نشست‌های گروه دفاع مقدس اندیشکدۀ ادبیات پایداری، روز سه‌شنبه 24 آبان 1401 از ساعت
14 تا 16 در سالن صفارزادۀ حوزۀ هنری برگزار شد. موضوع این نشست «بررسی وجوه افتراق
و اشتراک شعر دفاع مقدس و دورۀ پهلوی دوم» بود و در آن دکتر اسماعیل امینی پیرامون
این موضوع سخنرانی کردند.
دکتر اسماعیل امینی،
متولد سال 1342 ش، فارغ‌التحصیل دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه قم و دارای مدرک
درجۀ یک هنری در رشتۀ شعر از شورای عالی ارزشیابی هنرمندان است. او در جشنواره‌هایی همچون جشنوارۀ
بین‌المللی طنز و جشنوارۀ فجر در بخش فعالیت‌های ادبی رتبۀ نخست
را به‌دست آورده و افزون بر این دبیری علمی دوره‌های نهم و دهم جشنوارۀ
شعر فجر را نیز بر عهده داشته است. دکتر امینی در داوری و کارشناسی جشنواره‌ها و کنگره‌ها تجربۀ زیادی
دارد و مدت زیادی هم به فعالیت مطبوعاتی در حوزۀ نقد ادبی، طنز و شعر مشغول بوده است.
محورهای نشست
مطالب نشست پیرامون سه عنوان زیر مطرح شد:
تکیه‌گاه‌های مفهومی شعر و مؤلفه‌های نظام معنایی در شعر؛
جهاننگری و کلانروایتهای حاکم بر زبان و بیان شعری؛
مخاطبان مفروض شعر و تأثیر آن در تحولات زبانی،
زیبایی‌شناسی و جهاننگری شعر.
تکیه‌گاه‌های مفهومی شعر
و مؤلفه‌های نظام معنایی در شعر
تکیه‌گاه‌های معنایی شعر در دوره پهلوی دوم و دفاع
مقدس را می‌توان در 5 گروه دسته‌بندی و وجوه افتراق و اشتراک شعر دو دوره را با
توجه به این گروه‌ها بررسی کرد.
تجربه‌های عام
تجربه‌های عام از تعامل انسان با جهان درون و بیرون برمی‌آید. شعرهای برآمده از این تجربه‌ها برای همه قابل فهم است و حتی در ترجمه از زبانی
به زبان دیگر هم به‌راحتی فهمیده می‌شوند. برای مثال بیت:
دیدار یار غایب دانی چه ذوق دارد؟
ابری که در بیابان بر تشنه‌ای ببارد (سعدی)
از این نوع است.
تجربه‌های عام انسانی دچار تغییر نمی‌شوند از همین رو این تجربه‌ها در شعر دورۀ پهلوی و شعر دفاع مقدس یکسان‌اند و دستخوش تحولی نشده‌اند.
تجربه‌های خاص
هر انسانی دارای تجربه‌های خاصی است که بخشی ذاتی و بخشی اکتسابی‌اند. محیط زندگی، وراثت، تربیت، مطالعه و سایر دریافت‌ها می‌توانند برای هر یک از انسان‌ها تجربه‌های منحصر به فردی را به‌وجود آورند. در این میان، هنرمند کسی است که اشارت‌های عالم را درک می‌کند و می‌تواند آن‌ها را بیان نماید:
«افتاد
آنسان که برگ _ آن اتفاق زرد – می‌افتد
افتاد
آنسان که مرگ _ آن اتفاق سرد _ می‌افتد
اما
او سبز بود و گرم که
افتاد...» (قیصر امین‌پور)
تجربه‌های خاص یکی از راه‌هایی است که شاعران، خلاقیت خود را از آن راه بروز
می‌دهند و در واقع تکیۀ اصلیِ سبک شخصی شاعر
هم به همین است و باعث می‌شود
سبک شاعران با یکدیگر تفاوت پیدا کند. این تجربه‌های خاص در بسیاری از وجوه دیگر شعر از جمله زبان
و دایرۀ واژگان نیز تأثیرگذار است.
فرهنگ عمومی و نظام‌های معنایی رایج در جامعه
ساختار جامعه بر چگونگی نگرش افراد اثرگذار است
و با توجه به گسترش راه‌های ارتباطی، نظام‌های رایج در کل جهان بر فرد تأثیر می‌گذارد. یکی دیگر از این عوامل، مطالعات شاعر است.
جهان‌بینی نویسندگان و شاعران را می‌توان از آثارشان دریافت. این تأثیرپذیری در ساخت
معنایی شعر هویدا می‌شود. برون‌داد افراد بسته به نوع جامعه و تأثیری که از آن
می‌پذیرند، متفاوت است. در عصر مشروطه مسائلی
مانند آزادی، قانون و وطن اولویت یافته و این مسائل در شعر شاعران آن دوره نمود پیدا
می‌کند و در این میان حتی واژگان دچار تحول
معنایی می‌شوند. برای مثال، واژۀ «ملت» که تا پیش
از مشروطه به معنای «دین» به کار می‌رفت،
پس از آن دچار تحول معنایی شده و به معنای «مردم» به‌کار می‌رود.
در دوران پهلوی
دوم فرهنگ عمومی حاکم بر فضاهای روشن‌فکری و فضای شعری، بیشتر برگرفته
از چپ‌گرایی و اندیشۀ چپ‌گرایان بود. حتی کسانی هم که چپ‌گرا نبودند از این
اندیشه‌ها تأثیر پذیرفتند. مفاهیمی همچون قهرمانِ سازش‌ناپذیر، تقابل طبقاتی
و تقابل با حاکمیت سیاسی در فرهنگ شعری آن روزگار بسیار رایج است. تأثیر اندیشۀ چپ
تا این دوران هم ادامه دارد. در شعر دفاع مقدس چندان تحول معنایی در حوزۀ فرهنگ عمومی
دیده نمی‌شود. فرهنگ عمومی همان است فقط برخی تکیه‌گاه‌هایش متفاوت شده
است.
هنجارهای معنایی رایج
در فرهنگ و زبان شعری
تکرار برخی هنجارها در شعر
آن‌ها را به‌صورت پشتوانۀ فرهنگی شعر ما درآورده و به موتیف‌ها یا همان بن‌مایه‌های تکرارشونده
تبدیل شده‌اند. استعاره‌های مفهومی هم از این دست
هستند. برخلاف دورۀ پهلوی دوم در شعر جنگ / دفاع مقدس استعاره‌های مفهومی و انتزاعی
کاربرد زیادی نداشته است. جنگ، جنگ میدانی است و در این فضا چنین استعاره‌هایی کاربرد چندانی
ندارد.
بافت موقعیت و تعامل شاعر با
وقایع زمانه
شاعران عصر تجدد بر این باور
بودند که شعر سده‌های پیشین، در خلـــوت‌گاه زیبـــایی‌شناسی سنّتی و نظـام
معنایی حاصل از مطالعۀ شعر و کتاب محصور است و با رویدادهای زمان و جهانِ محسوس خود
ارتباط ندارد و شاعران سده‌های پیشین از تعامل با روح
زمانه بی‌بهره
بودند.
وجه اصلی افتراق شعر دفاع مقدس با شعر
دهۀ چهل و پنجاه در همین نکته است که در شعر دفاع مقدس بافت موقعیت و تعامل شاعر با
رویدادهای زمانه بسیار برجسته است. شاعران این دوره خود در صحنۀ جنگ حضور داشتند و
تأثیر شرایط بر آن‌ها در شعرشان آشکار است. البته این مشخصه
در شعر شاعران دورۀ پهلوی دوم نیز به‌صورت
بسیار کمرنگ دیده می‌شود.
جهاننگری و کلانروایتهای
حاکم بر زبان و بیان شعری
در جــــــامــعــــه‌شــــنـــاســـی ادبـــیــــــات، جـــهان‌نگـــری و کلانروایتهای حاکم بر زبان و بیان ادبی در شعر هر دوره بسیار مؤثر است. ویژگی جهاننگری و کلانروایت حاکم بر زبان شعر آن است که هم مؤلف از آن باخبر است و به آن دل‌بستگی دارد و هم مخاطبش. برای مثال یکی از مهم‌ترین کلانروایتهای حاکم بر شعر دفاع مقدس، رویدادهای صدر اسلام و واقعۀ عاشورا است. این ویژگی در شعر دورۀ پهلوی دوم هم به‌صورتی گذرا بهچشم می‌خورد، ولی تمرکزی روی آن نیست. کلانروایت حاکم بر شعرهای آن دوره بیشتر رویـــدادهای اساطیری هـستند. در شعر دفاع مقدس هم کلانروایتهای اسطوره‌ای وجود دارند اما تکیه‌گاه اول نیستند. جهاننگری حاصل از این دو کلانروایت با هم تفاوت دارند؛ جهاننگری حاصل از اساطیر به رویدادهای روزگار و زندگی قهرمان می‌پردازد و با مرگ او پایان می‌پذیرد. اما در جهاننگری حاصل از کلانروایت عاشورا زندگی قهرمان با کشته و مجروح شدن و اسارت پایان نمی‌پذیرد و همه چیز در عالم محسوسات خلاصه نمی‌شود. سخن‌گوی اصلی این روایت شاعران نیستند، بلکه مردمانی در حال دفاع از وطنشان هستند. از همین رو، حتی اگر این جهاننگری مورد پسند شاعر نبوده، در شعرش بازتاب یافته است. اما در شعر دورۀ پهلوی دوم، روشنفکر خودش را در جایگاه تولید اندیشه و جهاننگری می‌داند، بنابراین روایتِ برگزیدۀ خود را در شعر می‌آورد، فارغ از این‌که در جامعه رواج داشته باشد یا نداشته باشد. برای مثال اسطورۀ مظلومیت حضرت مسیح(ع) و دلاوری نیروهای مقاومت در برابر فاشیسم هیتلری در جنگ جهانی هم در شعر این دوره بهچشم می‌خورند.
مخاطبان مفروض شعر و تأثیر
آن
در تحولات زبانی، زیبایی‌شناسی و جهاننگری شعر
مخاطب شعر دورۀ پهلوی از نظر فکری، طبقات برگزیده
هستند؛ یعنی اهل مطالعه و کتاب‌اند.
اما در شعر دورۀ دفاع مقدس مخاطب مفروض تمام طبقات جامعه هستند و طبقات برگزیده هم
مانند سایر مردم در جریان جنگ مستحیل شده‌اند. همه در کنار هم برای بیرون راندن دشمن می‌جنگند و دفاع می‌کنند. این صورت غالب شعرهای این دوره است.
دوره‌های شعر دفاع مقدس
گفتنی است شعر دورۀ دفاع مقدس در سال‌های آغازین جنگ، شعر ناگزیر است ولی به‌تدریج، با انسجام نیروهای ایرانی و دفاع مقتدرانه،
شعر در این دوره تثبیت می‌شود
و از حالت ناخودآگاه به حالت خودآگاه درمی‌آید.
پس از پذیرش قطعنامه
و پایان جنگ، شعرها صورت روایت رسمی پیدا می‌کنند و رفته‌رفته روایت‌های غیررسمی چندان
بازتاب نمی‌یابند و جهاننگری برگرفته از تحولات طبیعی
جامعه تبدیل به روایت رسمی می‌شود. در روایت رسمی که اسطوره‌ای برساخته است،
همه چیز در حد کمال و عالی است.
در سال‌های ابتدایی جنگ فرهنگ یا کلان‌اندیشۀ غالب در میان حاکمیت و مردم به هم نزدیک
می‌شود، اما به مرور کلان‌اندیشۀ حاکمیت با مردم فاصله می‌گیرد و شعر را به سمت روایت رسمی می‌برد.
کلام آخر
شعر در هر دوره‌ای تابع تفکر شاعر، زمانه و رویدادها است. هـــر
دوره‌ای دارای مشــخصـــه‌هایی است و در عین حال پیوند خود را با دوره‌های پیشین قطع
نمی‌کند.
افتراق و اشتراک شعر دفاع مقدس و دورۀ
پهلوی دوم، بر پایۀ سه مؤلفه بررسی شد که در هر سه مؤلفه، وجوه اشتراک و افتراق دیده
می‌شود. در مؤلفۀ نخست، پنج عنصر برای بررسی
تکیه‌گاه‌های مفهومی بررسی شدند که فقط در یک مورد اشتراک
کامل وجود داشت و در چهار عنصر دیگر، اشتراک و افتراق – هر دو _ دیده
می‌شود. مهم‌ترین عنصر تفاوت شعر دو دوره در این مؤلفه، بافت
موقعیت است. با وجود تکیه‌گاه‌های مشترک در هر دو دوره، به‌علت غلبۀ یک تکیه‌گاه در هر دوره، شعر این دو با هم متفاوت می‌شود. جهاننگری و کلانروایتهای حاکم بر زبان و بیان شعری هم در دو دوره متفاوت‌اند. کلانروایتهای هر دو مشترک‌اند اما بیان شعری بر اساس کلانروایتهای غالب است و همین باعث تغییر می‌شود. تفاوت مخاطبان شعر دو دوره نیز موجب متفاوت شدن شعر این دو دوره است.
شعر دفاع مقدس، از وجوه دیگری نیز قابل
مقایسه و بررسی است. یکی از برنامه‌های
گروه دفاع مقدس شناسایی این وجوه و بررسی آن‌ها در نشست‌ها و برنامه‌های آینده است.
برای ارتباط با گروه دفاع مقدسِ اندیشکدۀ
ادبیات پایداری می‌توانید دیدگاه‌ها، نظرات و طرح‌های پیشنهادی خود را به نشانی andishkadeh.defa@yahoo.com ارسال فرمایید.
