خاطره‌نویسی در زیست‌بوم دفاع مقدس . زهرا قاسمی

·          خاطره‌نویسی و خاطره‌نگاری یکی از گونه‌های ادبی نگارش وقایع و رویدادهاست که در حوزۀ دفاع مقدس از ابتدای جنگ شروع شده و تا کنون ادامه دارد. در بررسی سیر این‌گونه با موضوع دفاع مقدس، دوره‌های مختلفی را می‌توان مشاهده کرد که هر دوره ویژگی‌های خود را داراست. با فاصله گرفتن از جنگ و متفاوت شدن شیوه‌های خاطره‌نگاری، متولّیان ادبیات دفاع مقدس بر آن شدند تا سر و سامانی به وضعیت آن بدهند و آثاری منتشر کنند که ضمن انتقال وقایع، خواندنی، مستند و بلیغ باشند. سازمان ادبی و هنری دفاع مقدس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، طی بازه زمانی اسفند 1392 تا فروردین 1397، در حوزۀ خاطره‌نگاری و خاطره‌نویسی دفاع مقدس با سخنرانی صاحب‌نظران این حوزه، 11 كارگاه برگزار كرد كه متن این كارگاه‌ها در نشریۀ پلاک هشت منتشر شد. پس از سال‌ها، با توجه به خلأهای آموزشی در این حوزه و برای سامان‌بخشی حوزۀ نظری ادبیات مستند به‌ویژه خاطره، شورای خاطرۀ سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس (زیرمجموعۀ سازمان ادبیات و تاریخ بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس) تصمیم گرفت با استفاده از محتوای كارگاه‌ها كتابی جهت ارتقای سطح علمی این حوزه برای علاقه‌مندان منتشر كند. اعضای شورای علمی شورای خاطره دكتر محمدرضا سنگری، معصومه رامهرمزی، دكتر جواد كامور بخشایش، حمید حسام، گلعلی بابایی و مصطفی رحیمی هستند. برای تکمیل محتوای قبلی، مقالاتی به این گفتارها افزوده شد.

·         كتاب خاطره‌نویسی در زیست‌بوم دفاع مقدس دارای فهرست مطالب، فهرست تفصیلی، مقدمه ناشر، سرآغاز، مقدمه شورای راهبردی، گفتارها و مقاله‌ها، سخن پایانی و نمایۀ اشخاص و كتاب‌هاست. این كتاب به همت شورای خاطرۀ سازمان ادبیات و تاریخ بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس تدوین و توسط انتشارات صریر با 623 صفحۀ قطع وزیری در سال 1401 منتشر شده است.

·         كتاب خاطره‌نویسی در زیست‌بوم دفاع مقدس» شامل محتوای كارگاه‌ها و نُه مقاله است. «شكل‌گیری خاطره‌نویسی»، «سوژه‌یابی»، «مصاحبه»، «تدوین»، «استناد»، «نثر» و «پژوهش» موضوعاتی هستند كه بیشتر به آن‌ها پرداخته شده است. كارگاه‌ها بر اساس موضوع در هفت گروه دسته‌بندی شده‌اند كه در ادامه مباحث هر یک از كارگاه‌ها، یک یا دو مقالۀ مرتبط قرار گرفته است.

·         «ظرفیت‌های مطالعاتی دفاع مقدس در عرصۀ خاطرات» اولین كارگاه برگزار شده در 3 اسفند 1392 در كرج است. نصرت‌اله صمدزاده، سخنران كارگاه، دربارۀ دوره‌های خاطره‌نگاری دفاع مقدس، انواع زیست كتاب‌، پدیدآورندگان خاطرات، میزان ضرورت تدوین خاطرات به شكل كتاب، نقد، انواع روایت، ساختار خاطرات و رابطۀ تاریخ شفاهی و خاطره سخن گفته است. دو مقاله در تكمیل این مطالب و ادامۀ این مباحث آمده است: الف) «بررسی شكل‌گیری خاطره‌نگاری در سال‌های آغازین جنگ تحمیلی»: محسن شاهرضایی در این مقاله به جنبه‌های عمومی خاطره، اصالت و نگاه تاریخی و كاربردی در بستر شكل‌گیری آن پرداخته است. ب) «گونه‌های مستندنگاری در ادبیات دفاع مقدس»: مرتضی قاضی گونه‌های مستندنگاری را در پنج گروهِ سامان‌دهی، باز سامان‌دهی، بازنویسی، باز روایی و بازآفرینی بررسی كرده است.

·         جست‌وجوگری و پرسش‌گری در خاطره عنوانی است كه برای هشتمین، نهمین و دهمین كارگاه‌های برگزار شده در تاریخ‌های 9 و 23 اسفند 1396 در شهرهای اصفهان، قم و دماوند انتخاب شده است. موضوع مباحث این كارگاه‌ها بیشتر در حوزۀ استناد در خاطره‌نگاری، اصول و مبانی پژوهش و روش‌های پژوهشی مناسب خاطره‌نگاری، شناخت زبان، سوژه‌یابی و گویاسازی است. یک مقاله برای تكمیل مطالب این كارگاه با موضوع «پژوهش، گام نخست در خاطره‌نگاری» نوشتۀ یحیی نیازی افزوده شده است. در این مقاله، پژوهش به‌عنوان یكی از اركان مهم در فرآیند خاطره‌نگاری از وجوه مختلف بررسی شده است؛ اهمیت، رویكرد، فرآیند و جایگاه پژوهش از مباحث این مقاله به‌شمار می‌روند.

·         دومین كارگاه 24 خرداد 1393 در ساری با سخنرانی احمد دهقان برگزار شده است. این بخش با عنوان «سوژه و نقش آن در تعالی‌بخشی خاطرات دفاع مقدس» به اهمیت سوژه‌یابی و معیارهای انتخاب درست سوژه، تفاوت خاطرۀ شفاهی با تاریخ شفاهی و دقت در شناسایی ذائقۀ مخاطب از مباحث این كارگاه است. برای تكمیل این مبحث، یک مقاله با عنوان «واكاوی مفهوم سوژه در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» افزوده شده است. معصومه رامهرمزی در این مقاله به بررسی جایگاه موضوع و انتخاب مناسب آن و ضرورت توجه به مخاطب و انتخاب شیوه‌های درست برای انتقال تجربیات دفاع مقدس به نسل‌های دیگر پرداخته است.

·         سومین كارگاه با موضوع «مصاحبه و مهارت‌های مصاحبه‌گر در گفت‌وگو» با سخنرانی محسن كاظمی 12 شهریور 1393 در تبریز برگزار شد. ابعاد مصاحبه برای خاطره‌نگاری و عوامل مؤثر بر این فرایند، شناسایی و مورد بررسی قرار گرفته‌اند. مقاله‌ای با عنوان «مهارت‌های مصاحبه در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» كه توسط جواد كلاته عربی نوشته شده به انواع مستندنگاری، سیر تكوینی خاطره‌نگاری، بررسی مصاحبه و شرایط و لوازم مصاحبۀ مناسب پرداخته است.

·         ششمین كارگاه با عنوان «سند؛ تكیه‌گاه خاطره» با سخنرانی نصرت‌اله محمودزاده در 21 تیر 1396 در كرمان برگزار شد. كاربرد سند در تكمیل خاطره و شاخص‌های اثبات سندیت خاطره از مهم‌ترین مطالب این كارگاه بوده‌اند. در ادامۀ این گفتار، مقالۀ «زوایای استناد در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» نوشتۀ غلام‌رضا عزیزی، سند را از دو منظر راوی و خواننده بااهمیت دانسته و معتقد است مستندسازی خاطرات در سه گروه كلی مكانی، زمانی و موضوعی با دو روش درون‌متنی و برون‌متنی انجام می‌شود.

·         دو كارگاه چهارم و یازدهم كه به ترتیب در 12 آبان 1395 در كرمانشاه و 27 فروردین 1397 در رشت با سخنرانی حمید حسام و رضا رئیسی برگزار شدند، با عنوان «تدوین و روش‌های گردآوری اطلاعات»، به گونه‌ها و آفت‌های مصاحبه، ضرورت تحقیق برای تدوین، روش‌های تدوین و توجه به ابعاد مختلف وجودی انسان‌ها در مصاحبه پرداخته‌اند. «شیوه‌های تدوین در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» نوشتۀ‌ مرتضی قاضی، مقاله‌ای است كه در ادامۀ مبحث كارگاه‌ها، مراحل تدوین، توجه به انتخاب قالب مناسب برای خاطرات و راه‌كارهای تدوین را بیان كرده است. این مقاله به شكلی راهنمای محقق و نویسندۀ خاطرات می‌تواند باشد.

·         به كارگاه پنجم و ششم با عنوان «نثر و زبان و لحن روایت در خاطره» به ترتیب 5 اسفند 1395 در شیراز و 27 آذر 1396 در اهواز با سخنرانی گلعلی بابایی و كوروش علیانی برگزار شده‌اند. دوره‌های زمانی ادبیات دفاع مقدس، ویژگی‌های نثر روایی و شیوه‌های انتخاب نثر مناسب خاطرات از مباحث این كارگاه‌ها بوده‌اند. دو مقاله در تكمیل این مبحث استفاده شده است:

·         «تعاریف نثر و لحن در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» نوشتۀ مرضیه نظرلو كه به تعریف نثر و انواع آن و معیارهای انتخاب نثر مناسب با ذكر نمونه‌هایی پرداخته است.

·         «روش‌های جاسپاری اسناد در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» نوشتۀ معصومه رامهرمزی هم بیشتر به بررسی انواع سند در خاطره‌نگاری‌های دفاع مقدس پرداخته و با دسته‌بندی آن‌ها به متنی، توصیفی و دیداری و شنیداری نحوۀ استفاده از آن‌ها را با ذكر نمونه‌هایی بیان كرده است. این مقاله با گفتار پنجم ارتباط بیشتری دارد.

·         سخنرانان کارگاه‌های برگزارشده، شخصیت‌هایی هستند که در حوزۀ خاطره‌نگاری و خاطره‌نویسی دفاع مقدس فعالیت داشته و آن‌چه گفته‌اند حاصل تجربه و نگرش آن‌هاست. بر این اساس، می‌توان مباحث را ذیل چند موضوع طرح کرد: خاطره و انواع آن، مصاحبه، تدوین، پژوهش، سوژه، استناد و زبان مناسب خاطره‌گویی و خاطره‌نگاری. از این میان مسئلۀ «استناد» و سندیت در خاطرات دفاع مقدس بیشترین محتوا را به خود اختصاص داده است. این موضوع از منظرهای گوناگونی كه در هر بخش به‌طور جداگانه ذكر شد، مورد بررسی قرار گرفته است. بعد از استناد، دومین مسئله دربارۀ «سوژه» خاطرات دفاع مقدس در ابعاد گوناگون آن است. سوژه‌یابی و معیارهای انتخاب سوژه مناسب از مهم‌ترین مباحث آن هستند. در ادامه «پژوهش»، «مصاحبه»، «تدوین» و «ساختار خاطرات و ویژگی‌های زبانی» از مهم‌ترین مسئله‌هایی هستند كه به آن‌ها پرداخته شده است.

·         مقاله‌هایی که به گفتارها افزوده شده، بیشتر متن برآمده از تجربه و شناخت نویسندگان است. در حوزۀ تعاریف، روش و منابع، مقاله‌ها علی‌رغم کاربردی بودن محتوای آن‌ها در حوزۀ خاطره، توجهی به این سه مهم نداشته‌اند. این در حالی است که یکی از دغدغه‌های نشر این کتاب، نزدیک کردن مسیر خاطرات به روند علمی است. با توجه به نزدیک بودن موضوع در گفتارها و مقاله‌ها، مطالب تکراری هم زیاد به‌چشم می‌خورد.

·       شورای خاطره پرداختن به مسئله‌های موجود را امری ضروری می‌داند و در ادامۀ این مسیر قصد دارد به سوی جریان‌شناسی دوره‌های خاطره‌نویسی دفاع مقدس و شناخت زمینه‌های بسط و گسترش معنایی خاطرات دفاع مقدس حركت كند. بررسی مجدد مسائل این حوزه با صاحب‌نظران و پرداختن به آن به شکل موضوعی و منسجم می‌تواند پاسخ به دغدغه‌های پدیدآورندگان این کتاب را آسان‌تر نماید.