تعریف ادبیات مستند / رحیم مخدومی

ادبیات زبان است، منتها زبان برتر و هدف زبان، ثبت و انتقال نگاه است در قالب مکتوبات. پسوند مستند که به دنبال ادبیات آمده، تفاوت نگاه را نشان می‌دهد. نگاه به واقعیت‌ها مستند تلقی می‌شود و نگاه به خیال و وهم، غیرمستند است. منظور از واقعیت‌ها، رویدادها و رخدادهای واقعی است که در مقابل خلق و ساختن رویداد با ذهن قرار می‌گیرد. پس ادبیات مستند، زبان برتر مکتوب برای ثبت و انتقال نگاه به واقعیت‌هاست.

شاخه‌ها و انواع ادبیات مستند

انـــواع در ادبـــیات مـــستنـــد از دو منظر قابل بررسی است. نخست از منظر گونۀ ادبی که انواعی چون یادداشت‌روزانه، یادداشت پراکنده، خاطره، نامه و وصیت‌نامه را شامل می‌شود و دوم از منظر رویکرد، که به ادبیات مستند شخصیت‌محور و ادبیات مستند رویدادمحور تقسیم می‌شود. 

مؤلفه‌های ادبیات مستند

زبان ادبی و استناد دو مؤلفۀ‌ اصلی در ادبیات مستند محسوب می‌شوند. زبان ادبی ظرف است و استناد مظروف. منــظور از استناد اثبـات وقوع رویداد است. برای اثبات وقوع رویداد از دو عنصر استفاده می‌کنند: یکی ارائۀ نشانه‌هایی از وقوع رویداد و دوم شیوۀ پرداخت زبان ادبی است. منظور از نشانه‌ها هر آن چیزی است که به باور وقوع کمک کند، مثل عکس، اسناد، مدارک، اشیایی که نشانگر وقوع رویداد، نشانگر زمان و مکان وقوع رویداد، و اشخاصی که در آن رویداد دخیل بودند باشند. هر عنصری که به این باور کمک کند و نشانه‌ای از آن رویداد داشته باشد، در زمرۀ نشانه‌های وقوع رویداد تلقی می‌شود و استناد یک متن ادبی را افزایش می‌دهد. منظور از شیوۀ پرداخت این است که ما به‌گونه‌ای این زبان را فربه کنیم که ابهامات را برطرف کند و واژه‌ها جزئیاتِ رویداد را ترسیم کنند. مثلاً در مکان رویداد می‌تواند ابهام ایجاد شود، پس باید به مکان اشاره کنیم و مکان را دیدنی کنیم. دیدنی کردن مکان می‌تواند هم با مکتوبات و هم با عکس و اسناد دیگر اتفاق بیفتد. معرفی زمان وقوع رویداد و شخصیت‌های دخیل در آن می‌تواند در زمرۀ شیوۀ پرداخت باشد. اینکه چه شخصیت‌هایی در آن رویداد حضور داشتند. هرکدام از این شخصیت‌ها ابعاد مختلفی دارند. نام، سن، سواد، ملیت، مذهب این افراد از بُعد فردی، اجتماعی و روان‌شناسی قابل بررسی است. اینکه آیا این شخصیت‌ها الان در قید حیات هستند یا نیستند، آیا نشانی آنها وجود دارد و یا هر آنچه این شخصیت‌ها را بشناساند اهمیت دارد. 

پایداری موضوعی

برای ادبیات مستند است

موضوعات متعددی را می‌شود برای ادبیات مستند درنظر گرفت که یکی از این موضوعات، پایداری است. نقطۀ مقابل پایداری، تسلیم و سازش است. ادبیات مستند می‌تواند با پسوند تسلیم و سازش به‌کار رود. هر موضوع دیگری می‌تواند جایگزین پایداری باشد و به‌عنوان یک موضوع در این گونۀ ادبی شناخته شود؛ مثلاً ادبیات مستند سازندگی در مقابل ادبیات مستند تخریب، ادبیات مستند انتقام، ادبیات مستند اغماض و ... . بنابراین، هر موضوعی را می‌شود برای ادبیات مستند درنظر گرفت. البته این نگاه از نوع نگاه عام به موضوع پایداری است نه نگاه مصطلح و اخص. می‌دانیم که پایداری یک اصطلاح شناخته شده است که آن را از این حالت موضوع بودن خارج می‌کند. پایداری صفتی برای فرد و جامعه است که اینجا منظور صرفاً آن صفت نیست، اگرچه آن هم هست، اما گاهی یک صفت چنان نهادینه و همگانی می‌شود و چنان سرنوشت‌ساز می‌شود که خودش تبدیل به یک گونه می‌شود، تبدیل به یک جریان می‌شود. اینجا دیگر مقام این صفت مانند مقام سایر صفت‌ها آن‌قدر نازل نیست که آن را با سایر صفت‌ها حتی صفات مثبت قیاس کنیم بلکه جایگاه ویژه‌ای برای آن درنظر می‌گیریم. پس، در اینجا منظور از ادبیات مستند پایداری گونۀ خاصی از ادبیات شناخته شده است که جریان‌سازی کرده و سرنوشت ملتی را رقم زده و به‌عنوان گونه‌ای از ادبیات در دنیای ادبیات برای خود جا باز کرده است. از این منظر، صفت پایداری در ادبیات مستند پایداری صرفاً به مفهوم تحمل نیست، چون اگر منظور این باشد، شأن و جایگاه پایداری پایین می‌آید. زمانی انسان در برابر بیماری‌ها، فقر و نداری یا در برابر آرا و نظرات اغیار تحمل می‌کند که تحمل همۀ این فشارها پایداری است، اما اصطلاحاً منظور از ادبیات مستند پایداری، ملت‌های انقلابی هستند که در برابر تهاجم دشمنان ایستادگی کردند و تن به سازش و تسلیم ندادند و روایت ایستادگی خودشان را مکتوب کردند. آنچه مکتوب شده، حاصل این روحیۀ مقاومت، ایستادگی و روحیۀ دفاع است که عنوان ادبیات مستند پایداری به خود گرفته است. در این گونۀ ادبی توجه ویژه به هشت سال دفاع مقدس وجود دارد و بعد از آن به تمام مقاومت‌های مردمی و انقلابی که در اقصی نقاط جهان در برابر متجاوزان صورت گرفته است.