بررسی ویژگی‌های شخصیتی شهیــد محمـدرضـا خـالصی براساس نظریۀ فیلیپ هامون / رسول گلپایگانی ، علیرضا کریمی
مستندچکیده
دهۀ چهارم
انقلاب اسلامی با مسائل مختلفی در عرصۀ بین‌المللی و داخلی مواجه است. ازاین‌رو، یکی از راه‌های فائق آمدن
بر مشکلات و اتخاذ شیوه‌های مطلوب، معرفی شهدای دفاع مقدس و ویژگی‌های آنان به‌عنوان الگوهای
عینی و تأثیرگذار در جامعه است. بررسی و تحلیل صحیح زندگی‌نامه، خاطرات،
نامه‌ها و کتاب‌های موجود از شهدا،
نوجوانان و جوانان نسل چهارم انقلاب را به درک صحیحی از انقلاب نائل می‌آورد. شهید محمدرضا
خالصی از شهدای شاخص استان سمنان است که مطالعۀ ویژگی‌های شخصیتی ایشان
می‌تواند
مفید و راهگشا باشد. هدف پژوهش حاضر بررسی ویژگی‌های شخصیتی شهید
محمدرضا خالصی براساس روش نشانه‌شناسی فیلیپ هامون است. در این رویکرد، هامون شخصیت را نشانه‌ای می‌داند که از دال
(نام، جایگاه نحوی و بعد بلاغی) و مدلول (صفات، کنش گفتاری و کنش رفتاری) تشکیل می‌شود. به‌طورکلی، با بررسی
نشانه‌شناسی
شخصیت می‌توان با
تکیه بر ویژگی‌ها و صفات
به لایه‌های عمیق
درونی شخص پی برد و این مجموعه رفتارها را الگو و سرمشق خویش قرار داد. بررسی نشانه‌شناسی شخصیت شهید
خالصی براساس نامه‌های موجود
از ایشان است. براساس نمونه‌گیری غیراحتمالی هدفمند، 9 نامه از 33 نامۀ شهید مورد بررسی
و تحلیل قرار گرفته است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که کنش‌های گفتاری شهید،
دو سطح از شخصیت ایشان را نشان می‌دهد. ایشان در نامه‌‌نگاری با همسر
و دیگر رزمندگان به ولایت فقیه الزام عملی داشته و همچنین به گونه‌ای نیک با دیگران
برخورد داشته است. کنش‌های رفتاری وی نیز شامل کنش‌های مختلفی ازقبیل
مسئولیت‌پذیری
اجتماعی، تواضع، عزت نفس، خدا ترس بودن است.
کلیدواژه‌ها: محمدرضا خالصی، شخصیت، نشانه‌شناسی، دفاع مقدس،
کنش
مقدمه
بررسی شخصیت رزمندگان دفاع مقدس و ویژگی‌های شخصیتی آنان ازجمله پژوهش‌های مهم در حوزۀ پژوهش‌های دفاع مقدس است که تا کنون مورد توجه جدی واقع نشده است.
دانش نشانه‌شناسی ازجمله دانش‌های نوینی است که موجب افزایش آگاهی انسان و توجه به اموری است
که تاکنون از دیدگاه او پنهان مانده‌اند.
نشانه‌شناسی ادبی شخصیت
با توجه به نظریۀ فیلیپ هامون (Philip
Hamon)، نشانه‌شناس فرانسوی، براساس مؤلفه‌های نام، کنش‌های گفتاری و رفتاری
(کارکرد بازیگرانه) و توصیفات، به شناسایی شخصیت می‌پردازد.
پژوهش حاضر با تکیه بر نامه‌های شهید محمدرضا خالصی که در دوران جنگ تحمیلی به رزمندگان و همسرش نوشته و تاکنون بر جای مانده است صورت می‌پذیرد. محمدرضا خالصی، از سرداران بزرگ کشور و استان سمنان، در اول بهمن‌ماه 1338 در سمنان به دنیا آمد. دوران نوجوانی‌اش مصادف شد با سال‌های جوش و خروش انقلابی مردم ایران و محمدرضا نیز در حد توان خودش در این فعالیت‌ها مشارکت می‌کرد. او در سال 1358 و با تشكیل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، از اولین كسانی بود كه عضو آن شد و با جدیت و توانایی‌هایی که داشت خیلی زود اسمش بر سر زبان‌ها افتاد. او پس از رشادت‌های فراوان در هشت سال جنگ تحمیلی، در سال 1368 و در عملیات مرصاد به شهادت رسید.
مقالۀ
حاضر با درنظر گرفتن چهارچوب نظریۀ فیلیپ هامون به بررسی شخصیت شهید محمدرضا خالصی
براساس نامه‌های موجود
ایشان پرداخته است. در این رویکرد، شخصیت در دو حیطۀ دال (نام، جایگاه نحوی و بعد بلاغی)
و مدلول (صفات، کنش گفتاری و کنش رفتاری) مورد بررسی قرار می‌گیرد. تعداد نامه‌های باقی‌مانده از شهید
خالصی 33 نامه است و براساس روش نمونه‌گیری غیراحتمالی هدفمند، 9 نامه از 33 نامه شهید مورد بررسی
و تحلیل قرار گرفته است.
مبانی
نظری
الگوی
فیلیپ هامون
فیلیپ
هامون در ذیل سه عنوان، به بررسی نشانه‌ای شخصیت می‌پردازد و آن را
مورد بررسی قرار می‌دهد. این عناوین عبارت‌اند از: شخصیت
به‌مثابه
مدلول، شخصیت به‌مثابه
دال، و سطوح تحلیل شخصیت.
شخصیت
به‌مثابه
مدلول
هامون شخصیت مدلول را ازطریق بیـــــان ویژگـــــی‌ها و کارکـــــردهای آن توضیح می‌دهد که به سه دسته تقسیم می‌شوند: صفات و کارکردهای شـــخــــصیت، جـــــنسیـت، اصــلیـــــت
جغرافیایی، جهان‌بینی، ثروت و کارکردهای شش‌گانه که عبارت‌اند از: یافتن کمک،
سپردن امور به دیگران، عقد پیمان، دست یافتن به اطلاعات، یافتن آنچه مورد نیاز است
و رویارویی موفق، ارتباط شخصیت‌ها با یکدیگر، طبقه‌بندی شـــــخصیـــــت‌هـــــا (عـــــامری، 1395: 148). هامون شخصیت را مدلول ناپایداری
می‌داند که قابل تحلیل و توصیف است
و این مدلول عبارت است از جملات و عباراتی که شخصیت به زبان می‌آورد و یا عباراتی که از زبان دیگر شخصیت‌ها پیرامون آن شخصیت گفته می‌شود (هامون، 1990: 28).
شخصیت
به‌مثابه
دال
در شخصیت
به‌مثابه
دال، نام شخصیت از اهمیت بسزایی برخوردار است. به عقیدۀ هامون، دال اصلی در شخصیت،
اسم خاص(علم) است، زیرا اسم خاص ویژگی‌ها و پایه‌های دلالی و نشانه‌ای شخصیت را آشکار
می‌سازد
(عامری، 1395: 149).
سطوح تحلیل
شخصیت
تحلیل شخصیت در دو سطح مورد بررسی قرار می‌گیرد: ساختار بازیگران و ساختار عوامل. در ساختار نخست، سطح
ابتدایی و سطحی مورد بررسی قرار می‌گیرد. بدین‌ترتیب، بررسی صفات بارز و خاص و ... به استخراج و کشف محورهای
دلالی می‌انــجامــد. در ســطح عوامل نیز
الگوی کنشی مورد بررسی قرار می‌گیرد و شخصیت‌ها براساس جایگاه کنشی که در متن دارند، تقسیم می‌شوند (هامون، 1990: 11-10).
یافته‌ها
ولایت‌مداری
«بعد از حمد و سپاس خدایی را که زندگی و مرگ ما در دست اوست و زنده می‌کند و هر آن‌وقت مصلحت دید می‌میراند
و سلام بر رهبر کبیر انقلاب، پیر جماران و سلام بر تمامی شهدا راه حق و آزادگی و سلام
بر تمامی انسان‌هایی که حق را می‌پویند و در راهش جان می‌بازند
و بر همه کسانی که از قافله شهادت عقب مانده‌اند فریاد
می‌زنند که ای از ره‌ماندگان برخیزید که این راه احتیاج به خون دارد که جز با نثار خون نتوان
به پیروزی رسید.» (نامۀ مورخ 23/9/1361)
«بعد از حمد و سپاس خدای را که ما را حفظ می‌کند از بدی‌ها و از
شر شیطان و اوست که هدایت کرده بندگان صدیق خود از ضلالت و درود بر رهبر کبیر انقلاب
پیر جماران، نایب امام زمان(عج) و سلام و درود بر شهدای راه حق و آزادی و سلام به خانواده‌های شهدا و سلام به شما و کلیه کسانی که چشم‌انتظار عزیزان خود هستند. سلام و درود بر شما و سلام و درود فراوان نثار
رهبر عظیم و عزیزمان امام خمینی(ره) که انقلاب کبیر اسلامی ایران را رهبری نموده و
جمهوری اسلامی را بنیان نهاد و درباره شما رزمندگان چنین فرمود:«من دست و بازوی شما
رزمندگان را که دست خداوند بالای آن است می‌بوسم.»
(نامۀ مورخ، 1/9/1361)
براساس
دال‌های پیرامونی،
مدلول شناسایی‌شده در
کنش‌های گفتاری
و رفتاری شهید خالصی بر این اساس شامل ولایت‌مداری، ایمان به
خدای یگانه، فداکاری در راه اسلام و انقلاب اسلامی ایران است. نکته‌ای که به‌وضوح در بسیاری
از نامه‌های شهید
خالصی مشاهده می‌شود، ولایت‌مداری محمدرضا
خالصی است. در نامه‌ها معمولاً درود می‌فرستد به امام
خمینی (ره) و با عنوان‌های مختلفی چون پیر جماران و رهبر کبیر انقلاب و... از امام
خمینی (ره) یاد می‌کند.
مسئولیت‌پذیری
«باری همانطور که
خودتان در نامه نوشته بودید که سه نامه برای من فرستاده‌اید که از شما خیلی تشکر می‌کنم و
آن سه نامه به دست من رسیده همچنین آن نامه‌ای که
قبل از مرخصی به فرهاد داده بودی به من رسید و من علت اینکه نتوانسته بودم جواب نامه
را به شما بدهم همانطور که
خودتان می‌دانید سرگرم تدارک حمله بودیم و وقت چندانی
نبود ولی حالا که دارم نامه می‌نویسم
وقتی است که از عملیات برگشته‌ام؛ عملیاتی
که تقریباً موفقیت‌آمیز بود که ما
هم مقداری شهید و مجروح دادیم و عملیات هنوز ادامه دارد.
... من
به‌عنوان یک مسئول نمی‌توانم
از منطقه خارج شوم و دیگر اینکه خودم پیش وجدان خودم هیچ‌وقت راضی نمی‌شوم که
هنوز عملیات نیمه‌کاره است و هنوز
جنازه شهدا ما در بیابان جا مانده و هنوز مجروحین از منطقه عملیاتی تخلیه نشده‌اند آن‌وقت من بیایم و
تلفن کنم.» (نامۀ مورخ 1361)
از دیگر مدلول‌های استخراج‌شده از نامه‌های شهید خالصی می‌توان به صفت بارز مسئولیت‌پذیری ایشان در نامه‌های شهید اشاره کرد. شاید این روزها شخصیت احمد متوسلیان به‌واسطۀ هنر سینما بیشتر معرفی شده باشد و مخاطب بیشتر با چنین
شخصیتی آشنا باشد. محمدرضا خالصی شخصیتی شبیه احمد متوسلیان دارد که بسیار جدی و مسئولیت‌پذیر است، ولی درعین‌حال مهربانی و دلسوزی هم دارد و هم برای خانواده، دوستان و همرزمان و به‌صورت کلی برای تمام مردم جنگ‌زده، دل می‌سوزاند و هر کاری
از دستش بربیاید برای آنها انجام می‌دهد.
«باری حال که دیدار و همنشینی نیست تا در کنار هم
در راه حق و حقیقت گام نهیم و همدیگر را به تقوا و صبر سفارش کنیم و بازو در بازو یار
باوفای امام باشیم و مطیع اوامر او؛ دور از هم ولی با قلوبی پرمهر و محبت از همدیگر
و خیلی نزدیک به هم اگرچه با فاصله مکانی خیلی زیاد هرکدام در جبهه‌ای جداگانه ولی در اصل در یک جبهه حق بر علیه کفر برای رضای خدا تمامی سعی و
کوشش خود را به‌کار گیریم تا انشاءالله در آینده خیلی نزدیکی شاهد پیروزی نهایی اسلام
بر کفر باشیم.» (نامۀ مورخ، 1/9/1361)
شهید محمدرضا
خالصی تمام هشت سال جنگ تحمیلی و حتی پیش از جنگ و در غائلۀ کردستان را در منطقه حضور
داشت و معمولاً دیربه‌دیر به مرخصی می‌رفت و بیشتر درگیر مسئولیت‌ها و امور جنگ
بود. طبیعتاً از خانواده دور بود و هم برای خودش دشوار بود و هم برای همسر و فرزند
و پدر و مادرش و این موضوع در نامه‌هایی که برای همسرش، خانم نژادلو، نوشته نمود دارد و خالصی
تنها اشاره می‌کند به
مسئولیت‌ها و تأکید
دارد که باید دوری‌ها و سختی‌ها را تاب بیاورند
تا اسلام به پیروزی برسد و به تعبیر آن سال‌ها، راه کربلا باز شود.
«این ما تحت اختیار سپاه هستیم و هر موقع به ما احتیاج داشته باشند ما
باید بمانیم. در ضمن یک وقت خدای نخواسته خیال نکنید که من از زندگی در کنار شما بدم
می‌آید و یا دوست ندارم که کنار شما باشم؛
بلکه برعکس من از خدا می‌خواهم
که با هم باشیم ولی خب زمان جنگ است.
الان جنگ احتیاج به ما دارد درنتیجه باید بمانیم تا از شرف، حیثیت و دینمان
دفاع کنیم و در ضمن شما ناراحت نباشید. مأموریت من تمدید شده برای چندین ماه دیگر که
هر آن مسئولین تشخیص دادند که به ما احتیاج ندارند برمی‌گردیم که انشاءالله
آن هم موقعی که دیگر جنگ تمام شده که آن وقت با خیال راحت با هم هستیم.» (نامۀ مورخ
16/12/1361)
تأکید
بر خواندن کتاب و قرآن
«اگر احساس تنهایی می‌کنی بنشین
کتاب مطالعه کن، قرآن بخوان، دعا بخوان که هم احساس تنهایی نکنی و هم ره‌توشه‌ای باشد برای آخرت
تو و در پایان باز هم ای عزیزم که به وجودت افتخار می‌کنم. شما را به تقوا و صبر در راه خدا سفارش می‌کنم که خدا با صابرین است: ان‌الله مع‌الصابرین... در پایان جدا از تو معذرت می‌خواهم که مزاحم وقت شریفت شدم.» (نامۀ مورخ 31/5/1363)
«انشاءالله شما هم
در وقت بیکاری جهت خواندن قرآن و دعا و کتاب و تربیت بچه بکوشید و از اینکه بی‌جهت با دیگران نشسته و حرف‌های بیهوده
بزنید شدیداً خودداری کنید، مبادا خدای ناکرده غیبت کسی را بکنید یا به کسی تهمت بزنید
که باعث عذاب این دنیا و آخرت خواهد شد. انشاءالله
با کارهای خیر خود ره‌توشه‌ای برای آخرت آماده کنید تا در پیشگاه خداوند و حضرت فاطمه زهرا و زینب
کبری سربلند باشید.» (نامۀ مورخ 14/6/1363)
احترام
به پدر و مادر
«از پدر و مادرم از اینکه نتوانستم تلفن بزنم و یا نامه ارسال کنم معذرت‌خواهی کن سلام مرا و همچنین تقی را به آنها برسان. کلیه برادران رزمنده
سلام می‌رسانند و سلام مرا به پدر و مادرم و برادران
و خواهران و پدر و مادرت و کلیه خویشان و دوستان و نزدیکان برسانید.» (نامۀ مورخ
27/10/1365)
«پدر و مادرم را سلام برسانید. به پدر و مادرت هم سلام برسانید و از پدرت
در رابطه با کارهای ساختمانی خانه ازطرف من تشکر کنید. کلیه برادران و خواهرانم و خواهرانت
سلام برسانید. به عموهایت و حبیب سلام برسانید. کلیه خویشان و دوستان یک‌یک سلام برسانید. دیگر عرضی ندارم جز آرزوی موفقیت و پیروزی برای شما
و طول عمر برای امام و پیروزی نهایی برای رزمندگان. والسلام.» (نامۀ مورخ 5/4/1363)
در سطرسطر
نامه‌ها پاسداشت
و احترام به پدر و مادر دیده می‌شود. نه تنها خودش مدام با پدر و مادرش در تماس بوده، هر
زمانی هم که برای همسرش نامه می‌نوشت تأکید می‌کرد به پدر و مادر خودش و همسرش سلام رسانده
شود و همیشه هم تذکر می‌داد که به پدر و مادرها احترام بگذارند.
براســـاس نـــامه‌هـــای شـــهید خـــالصی، مدلـــول‌های شناسایی‌شده در سه شاخص صفات،
کنش‌های گفتاری، و کنش‌های رفتاری به شرح زیرند:
شخصیت
شهید خالصی به‌مثابه یک دال
شخصیت
شهید محمدرضا خالصی همانند نامش یعنی رضا، همواره در نامههایش خطاب به همسرش
ایشان را به رضایت توصیه می‌کند، رضایت از زندگی، رضایت از دوری، رضایت از زندگی در کنار
پدر و مادرش، رضایت از خانه‌ای که در آن زندگی می‌کند. شهید خالصی
همان‌گونه زندگی
می‌کرد که
در نامههایش توصیه
می‌کند و
برای دیگران می‌خواهد.
نامه‌های به‌جامانده از ایشان
نیز دلالت بر این نکته دارند. مطابق با آنچه همسر شهید و خانواده و دوستان شهید بارها
گفته‌اند، شهید
همین‌گونه زندگی
می‌کرده است.
مطابق با این نکات، شخصیت ایشان به‌مثابه یک دال مطابق بر رفتار، گفتار، منش و خصوصیات ایشان
بود و اگر توصیه بر کتاب خواندن می‌کند، خودش هم کتاب می‌خواند حتی در شرایط
دشوار؛ اگر حرف از قرآن خواندن و عمل به آیه‌های قرآن می‌زند، در زندگی
هم این‌گونه عمل
می‌کرده است.
یعنی کنش گفتاری و کنش رفتاری را در کنار هم داشته است.
نتیجه‌گیری
فرمانده‌ها، رزمندگان و آنهایی
که در سال‌های دفاع مقدس فداکاری‌های متعددی انجام دادند می‌توانند الگوهای رفتاری مناسبی برای نسل چهارم انقلاب اسلامی
باشند. استخراج خصوصیت‌های اخلاقی و نوع
منش و کردار آنها می‌تواند الگوهایی ارزشمند
برای امروز ما به‌دست دهد. شهید محمدرضا خالصی از
فرماندهان بزرگ استان سمنان بود و شخصیت ویژه‌ای داشت. او در کنار قدرت و جذبه در محل خدمت، دلسوزی و مهربانی
را برای دوستان و به‌صورت کلی مردم داشته
است. تحلیل شخصیت این شهید بزرگوار براساس نظریۀ فیلیپ هامون و با بررسی نامه‌های موجود از شهید که خطاب به همسرش نوشته است، رویکردی تازه
بود که در این مقال به آن پرداختیم. شخصیت شهید محمدرضا خالصی به‌مثابه مدلول در کنش‌های گفتاری، کنش رفتاری و صفات دارای برجستگی‌های اخلاقی و رفتاری فراوانی بوده است مانند: مسئولیت‌پذیری، تأکید بر کتاب و قرآن خواندن، احترام به پدر و مادر و...
همچنین مطابق با این نظریه، شهید خالصی به‌مثابه یک دال، کنش گفتاری، و کنش رفتاری را در کنار هم داشته است و آن‌گونه بوده که در نامههایش، همسرش و دیگران را به آن توصیه می‌کرده است.
منابع
1. عامری،
علی؛ طاهری‌نیا، علی‌باقر(1395)، «نشانه‌شناسی ادبی شخصیت
فرعون در قرآن کریم، فصلنامه پژوهش‌های ادبی-قرآنی، سال
چهارم، ش2، صص 165-144
2. هامون، فیلیپ
(1990)، «سمیولوجیه الشخصیات الروئیه»، ترجمۀ سعید بنگراد، المغرب: دارالکلام
